Του Γιώργου Ρακκά
Σήμερα, τείνουμε να εκλαμβάνουμε ως δεδομένη την πολυπολυκότητα του παγκόσμιου συστήματος.
Και όντως η εποχή εκείνη όπου οι ΗΠΑ (2000-2010) φάνταζαν πανίσχυρες, ικανές να παρεμβαίνουν σε κάθε γεωπολιτικό πεδίο του πλανήτη μάλιστα μονομερώς και δίχως να έχουν εξασφαλίσει κάποια γενική συναίνεση με τις υπόλοιπες δυτικές δυνάμεις, φαίνεται πλέον αρκετά μακρινή.
Ποιες, όμως, είναι οι ρίζες αυτής της ανατροπής που έλαβε χώρα στο παγκόσμιο σύστημα μέσα σε μια δεκαετία;
Το βιβλίο του Ιταλού στοχαστή Τζιοβάνι Αρίγκι, οικονομολόγου και ιστορικού των παγκόσμιων συστημάτων, «Ο Άνταμ Σμίθ στο Πεκίνο», το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Κουκκίδα, είναι ένα εξαιρετικό εγχειρίδιο που με ενάργεια εντόπιζε τα αίτια των αλλαγών που βιώνουμε σήμερα.
Την εποχή που κυκλοφόρησε το βιβλίο του Αρίγκι (2007) οι αναλυτές της παγκοσμιοποίησης και της αρχιτεκτονικής του παγκόσμιου συστήματος ήταν βέβαιοι ότι βαδίζουμε προς έναν νέο αμερικανικό αιώνα. Καθώς, και ότι το άνοιγμα της Κίνας στο παγκόσμιο εμπόριο, που την είχε ήδη μεταβάλει σε παγκόσμιο κέντρο συναρμολόγησης, θα οδηγούσε στην κατάρρευση του κομμουνιστικού καθεστώτος της, εν μέσω μιας σφοδρής οικονομικής και κοινωνικής αναταραχής όμοια με εκείνη που βίωσε η Ρωσία με την κατάρρευση του σοβιετικού συστήματος.
Η πρόκληση του Άνταμ Σμίθ στο Πεκίνο, υπήρξε στο ότι αρνούνταν και τις δυο αυτές εξελίξεις, οι οποίες τότε φάνταζαν μάλλον προδιαγεγραμμένες. Αντίθετα από αυτές, ο Αρίγκι υποστηρίζει στο έργο του, ότι η αμερικάνικη γεωπολιτική υπερεπέκταση που επήλθε έπειτα από το κρεσέντο επεμβάσεων των νεοσυντηρητικών της διακυβέρνησης Μπους του νεώτερου αποτελεί όχι την αυγή ενός ‘νέου αμερικανικού αιώνα’ όπως οι ίδιοι ήθελαν να πιστεύουν, αλλά την αρχή του τέλους της αμερικανικής παντοκρατορίας.Και ότι η Κίνα, όχι μόνον θα αντέξει το άνοιγμά της στον κόσμο, αλλά και θα το εκμεταλλευτεί ώστε να αναδυθεί σε παγκόσμιο πόλο ισχύος, αρχικώς οικονομικής, και εν συνεχεία και πολιτικής.Για να στηρίξει τις τότε αιρετικές του εκτιμήσεις, ο Αρίγκι θα κομίσει μια άκρως σημαντική θεωρητική συμβολή. Τόσο για την ιστορία του ίδιου του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος, και τα αίτια της ακμής και της παρακμής των μεγάλων ηγεμονιών εντός του –όπως ήταν οι ιταλικές πόλεις-κράτη στις αυγή της νεώτερης εποχής, κι έπειτα διαδοχικά, η Ολλανδία, η Μεγάλη Βρετανία, και εν τέλει οι ΗΠΑ.
Η μακραίωνη ιστορική διαδρομή της ίδιας της Κίνας, την εφοδιάζει με παραδόσεις θεσμών, πολιτικών, και ιδιαίτερων κοινωνικών συνθηκών, που θα της επιτρέψουν να τιθασεύσει την χαοτικότητα της ελεύθερης αγοράς, και εν τέλει να την μεταβάλει σε… στοιχείο ενδυνάμωσης του κρατοκεντρικού, μονοκομματικού καθεστώτος, όπως και έγινε.
Τα επιχειρήματα του Άνταμ Σμίθ στο Πεκίνο υπήρξαν εν τέλει εύστοχα, γιατί στηρίχτηκαν σε πολύ γερές θεωρητικές βάσεις: Την στιγμή που συνηθίζεται, για παράδειγμα, να συσχετίζεται γενικόλογα ο Άνταμ Σμίθ με τους σημερινούς οπαδούς του νεοφιλελευθερισμού, ο Αρίγκι ξαναδιαβάζει τον Πλούτο των Εθνών.
Δεν βρίσκει εκεί την άποψη, που συνήθως πιστώνεται στον Σκωτσέζο ηθικό φιλόσοφο, για την υποκατάσταση της κρατικής διακυβέρνησης από την ‘αόρατη χείρα της αγοράς’, καθώς, ο Άνταμ Σμίθ την επικαλείται προκειμένου να συζητήσει για την συμπεριφορά των δρώντων εντός της αγοράς, και όχι στο σύνολο της κοινωνίας.
Η αγορά, λέει και ξαναλέει ο Αρίγκι, ακολουθώντας σε αυτό το σημείο τον Καρλ Πολάνυι, υπήρξε σε αρκετές ιστορικές περιστάσεις ένα εργαλείο στα πολύ ορατά χέρια της κρατικής διακυβέρνησης. Και αυτό ακριβώς πιστεύει ότι θα συμβεί και στην περίπτωση της Κίνας, εξ ου και ο… Άνταμ Σμίθ στο Πεκίνο.
Ένα τέτοιο έργο, επίσης, δεν θα μπορούσε να μην αναμετρηθεί με τον Μαρξ. Ο Αρίγκι αντιδιαστέλει τον ιστορικό καπιταλισμό με τον καπιταλισμό που θεωρητικοποίησε ο Γερμανός φιλόσοφος (όπως εύστοχα θα πει σε μια παρουσίαση του Άνταμ Σμίθ στο Πεκίνο στην Βαλτιμόρη). Επιλέγει, λοιπόν, να συζητήσει για τον πρώτο, άρα ανοίγει την βεντάλια της σκέψης του στην ιστορία, την μελέτη των πολιτισμών, την γεωπολιτική σκέψη.
Αυτό που κρατάει αμείωτο το ενδιαφέρον για το βιβλίο “Ο Άνταμ Σμίθ στο Πεκίνο”, είναι ότι ταυτόχρονα με την οικονομική, κοινωνική, ή και γεωπολιτική ανάλυση, μέσα στις σελίδες του διεξάγεται και μια θεωρητική συζήτηση, όπου συνομιλούν μεταξύ τους στοχαστές όπως ο Καρλ Πολάνυι, ο Μαξ Βέμπερ, ο Φερνάντ Μπρωντέλ, ο Γιόζεφ Σουμπέτερ, ο Μαρξ βεβαίως, αλλά και επιγενέστεροι αναλυτές των παγκόσμιων συστημάτων (Ιμ. Βαλερστάιν, Αντρέ Γκούντερ Φρανκ), ή ιστορικοί της βιομηχανικής επανάστασης όπως ο W. McNeil.
Η ανάδυση της Κίνας, υποστήριζε ο Αρίγκι θα μετατοπίσει την σύνολη γεωμετρία του παγκόσμιου συστήματος. Τα μεγέθη της είναι τέτοια που μεταβάλουν το κέντρο βάρος του τελευταίου, οδηγούν σε υπέρβαση της δυτικής πρωτοκαθεδρίας, και εγκαθιδρύουν έναν κόσμο πολυπολικό.Σαφέστατα χαοτικό, θα υποστηρίξει ο συγγραφέας, καθώς στην πρώτη του φάση οι ανταγωνισμοί μεταξύ των πόλων ισχύος εντείνονται.
Για την ίδια την ανάδυση της Κίνας σε ανεξάρτητο πόλο του παγκόσμιου συστήματος, ο Αρίγκι ήταν αμφίθυμος. Από την μία, ήταν γεγονός ότι γεφύρωνε την διαίρεση μεταξύ Πρώτου και Τρίτου κόσμου, λειτουργώντας ως ατμομηχανή που βγάζει και άλλες χώρες από το φάσμα της υπανάπτυξης. Αν οι ανισότητες σε παγκόσμια κλίμακα (και όχι εντός της κάθε κοινωνίας) έχουν μειωθεί, έλεγε, αυτό οφείλεται κατά πολύ μεγάλο λόγο στην Κίνα.
Από την άλλη γνώριζε πολύ καλά τον ολοκληρωτικό χαρακτήρα του καθεστώτος. Κυρίως, το πως ενσωμάτωσε σε αυτήν μιαν εξίσου ολοκληρωτική αντίληψη για την οικονομική ανάπτυξη, που δεν αναγνωρίζει οικολογικά όρια και περιβαλλοντικές ευαισθησίες. Γι’ αυτό προέβλεπε, ότι η οικολογική παράμετρος θα παίξει καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη του ‘κινεζικού θαύματος’ απειλώντας ακόμα και να το βραχυκυκλώσει.
Ο Τζιοβάνι Αρίγκι χτυπήθηκε από την επάρατη νόσο πολύ λίγα χρόνια μετά την κυκλοφορία του Άνταμ Σμίθ στο Πεκίνο. Δεν πρόλαβε να δει την μετεξέλιξη της Κίνας, ιδίως σε ότι αφορά στην ψηφιοποίηση, την 4η βιομηχανική επανάσταση, την χρήση της τεχνητής νοημοσύνης στην διακυβέρνηση ή καλύτερα στην επιτήρηση της κοινωνίας. Ούτε την πολυπολικότητα να σχηματοποιείται σε έναν οιωνεί Ευρασιατικό άξονα Ρωσίας-Κίνας, την Αμερική και την ακόμα αμήχανη Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά και μια Τουρκία που με το νέο-οθωμανικό εγχείρημά της αξιώνει να παίξει ρόλο γέφυρας-ρυθμιστή της νέας πολυμέρειας.
Αυτά, όμως, είναι ζητήματα της δεκαετίας του 2020, και όχι εκείνης του Άνταμ Σμίθ στο Πεκίνο. Το εντυπωσιακό, ωστόσο, στοιχείο με το βιβλίο αυτό, είναι πως διατηρεί ακόμα την επικαιρότητα του ακόμα και σήμερα. Όχι, μάλιστα, για τους ίδιους λόγους που έγινε διάσημο την στιγμή της έκδοσής του. Αλλά γιατί παρέχει μια εξαιρετικά τεκμηριωμένη από την θεωρία ερμηνεία για τα θεμέλια της δικής μας εποχής.
Αξίζει, λοιπόν, η ανάγνωση του Άνταμ Σμίθ στο Πεκίνο, αξίζει και να αγκαλιαστεί και από τα τμήματα κοινωνιολογίας, πολιτικών επιστημών και διεθνών σχέσεων του ελληνικού πανεπιστημίου, που καταπιάνονται με τα ζητήματα αυτά.
Είναι από εκείνες τις θεωρητικές αποσκευές, που μας κάνει πιο έτοιμους να αντιμετωπίσουμε το παρόν του παγκόσμιου συστήματος, αλλά και να ιχνηλατήσουμε το μέλλον του.
