Αφιέρωμα του περιοδικού «Σύναξη» για τη σχέση πίστης και πανδημίας

Του Θανάση Ν. Παπαθανασίου

Διευθυντή του περιοδικού «Σύναξη»

Αναπλ. Καθηγητή της Ανώτατης Ακαδημίας Αθήνας

Αφιέρωμα του περιοδικού «Σύναξη» για τη σχέση πίστης και πανδημίας

Το νέο τεύχος του θεολογικού περιοδικού "Σύναξη" (Δεκεμβρίου 2020) έχει γενικό τίτλο «Πανδημία». Παραθέτουμε το ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ και στη συνέχεια τα ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ (το εξώφυλλο το κοσμεί έργο του π. Ιωάννη Takahashi, Ορθόδοξου ιερέα στην Αμερική).

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Ο

Δεν είναι συνηθισμένο να ξεκινάμε το προλόγισμα του τεύχους σχολιάζοντας την ζωγραφιά του εξωφύλλου του. Αυτή τη φορά όμως το κάνουμε, για να εκφράσουμε έντονα τις προθέσεις ετούτου του αφιερώματός μας.

Καθώς γράφονται αυτές οι γραμμές πλησιάζει να συμπληρωθεί χρόνος από την πρόσκρουσή μας με την πανδημία, και οι αναταράξεις  εναλλάσσονται κατά ριπάς (αιφνιδιασμός, αγωνία, περιορισμοί, υπερβολές, αμφιβολίες, ύφεση, αναζωπύρωση, ηρωισμός, αβεβαιότητα, δυσπραγία). Η διάθεση που πολιορκεί την ανθρώπινη ψυχή είναι κατ’ εξοχήν γκρίζα και καταθλιπτική. Στο εξώφυλλο λοιπόν του τεύχους μας αυτού, απλώνεται ένα έργο φωτεινό, εκφραστικό της ανυπόταχτης ελπίδας, η οποία τρέφεται από την ανοιχτοσύνη του ουρανού. Είναι η ελπίδα η οποία δεν εξαντλείται στην αναμονή εμβολίου και θεραπευτικής αγωγής. Αυτά φυσικά και είναι καλοδεχούμενα, αλλά η πραγματική Ελπίδα είναι κάτι πολύ περισσότερο, πολύ απαιτητικότερο. Είναι το να αιμοδοτείται η ύπαρξή μας από ένα νόημα που την υπερβαίνει και δεν σβήνει μαζί της, αλλά διαποτίζει το κορμί μας, την πράξη μας, τις σχέσεις μας, ακόμα και τον θάνατό μας. Όχι αυτόματα ή νομοτελειακά (αυτό δεν θα ήταν ελπίδα, αλλά… ίωση), αλλά στο μέτρο που όντως θα λαχταρήσουμε και θα δεξιωθούμε το δώρο αυτής της Ελπίδας. Είναι το μυστήριο της χριστιανικής πίστης. Της πίστης που ανέκαθεν αναμετριέται με την ανθρώπινη ευαλωτότητα, και δεν «ανακαλύπτει» την θνητότητα όταν αίφνης επελαύνει πανδημία. Πέριξ αυτής της Ελπίδας ξεδιπλώνονται τα κείμενα του αφιερώματός μας, ψηλαφώντας την πάλη της εκκλησιαστικής συνείδησης με την πανδημία και με τον εαυτό της.

Εξηγώ τη συγκυρία του αφιερώματος.  Στο τεύχος Ιουνίου σημειώναμε τα εξής:

«Η πανδημία του νέου κορονοϊού έχει σηκώσει ένα οργιώδες τσουνάμι θεολογικών ζητημάτων. Πολλά απ’ αυτά φαντάζουν ολοκαίνουργια, πολλά μοιάζουν ξεσπάσματα πρωτύτερων αποστημάτων. Και τα ξεσπάσματα μπορεί άλλοτε να φανερώνουν κακοφόρμιση, άλλοτε να φέρνουν οδυνηρή ανακούφιση. Δύσκολο να δει κανείς καθαρά, με σηκωμένη ακόμα την αντάρα (αντάρα προβλημάτων, αλλά και αντάρα κειμένων τα οποία πλημμυρίζουν το διαδίκτυο με την χαοτική ευκολία που αυτό παρέχει). Αλλά, αντάρα – ξεαντάρα, χρειάζεται να παλεύουμε την περπατησιά μας! Την «Σύναξη» λοιπόν την απασχολεί εξαιρετικά το θέμα κι έχουμε ανασκουμπωθεί να το ψηλαφίσουμε, με διάθεση όπως πάντα κριτικού και προσευχητικού στοχασμού. Στο οργιώδες τσουνάμι χρειάζεται εργώδης σπουδή! Πιθανολογούμε ότι θα μπορέσουμε να το κάνουμε αφού περάσει και το επόμενο τεύχος» [1].

Πράγματι, το επόμενο τεύχος (Σεπτεμβρίου) είχε άσχετο θέμα (τον «Διάλογο»), με ένα μόνο κείμενο στοχασμού για την πανδημία, ως προανάκρουσμα της συζήτησης που είχαμε αναγγείλει [2]. Η αμφιθυμία μας για το αν έχει πια κατακάτσει η αντάρα κι αν έχουμε πια αποκτήσει την απαραίτητη απόσταση η οποία επιτρέπει την ευρύτερη ματιά (επιτρέπει δηλαδή το καλύτερο πλησίασμα˙ όχι την απομάκρυνση), μας βασάνισαν αρκετά. Ας θυμηθούμε ότι στην ψυχολογία όλων μας κατά τον Αύγουστο, Σεπτέμβριο και σχεδόν ολόκληρο τον Οκτώβριο, ο εγκλεισμός (lockdown) αφορούσε το παρελθόν – την άνοιξη που πέρασε. Την ώρα όμως που γράφεται αυτό το Προλογικό, έχει επέλθει νέα αλλαγή του συνολικού τοπίου, με επιβολή κάποιων μέτρων από τις 2 Νοεμβρίου και με γενικευμένο εγκλεισμό από τις 7 Νοεμβρίου [3]. Και δεν μπορούμε να πιθανολογήσουμε πώς θα είναι η κατάσταση όταν, με το καλό, εκδοθεί το τεύχος, δηλαδή μερικές μέρες πριν από τα Χριστούγεννα.

Πέραν αυτού, μας απασχόλησε πολύ η μεγάλη συνθετότητα και των ζητημάτων και των απόψεων που έχουν διατυπωθεί. Σε κάθε συζήτηση, σε όλη την κοινωνία, διαπιστώνονται πλήρεις διαφωνίες, πλήρεις συμφωνίες και τεράστιας ποικιλίας ποσοστώσεις σε εν μέρει διαφωνίες και εν μέρει συμφωνίες! Ότι και μεταξύ επισκόπων υπάρχουν τεράστιες διαφωνίες (στην πραγματικότητα πολύ διαφορετικές θεολογίες), είναι κοινός τόπος. Σε όλο το εύρος του εκκλησιαστικού χώρου και των εκκλησιασμάτων η βαναυσότητα στην υποστήριξη των απόψεων δίνει συχνά τον κυρίαρχο τόνο, σαν να τελούμε σε ανομολόγητο σχίσμα! Είναι βαριά και επώδυνη αυτή η κουβέντα, αλλά όσοι ζουν αυτό τον χώρο γνωρίζουν ότι η αμετροέπεια, η επιθετικότητα, η στοχοποίηση διαφωνούντων, αποτελούν πραγματική πνευματική πανδημία! Και βεβαίως η μεγαλύτερη αθλιότητα είναι η αθλιότητα που διαπράττουμε χάριν, τάχα, του Χριστού! Το ‘χει πει από αιώνες ο σοφός: «Καλύτερο το συναπάντημα με αρκούδα που της πήραν τα μωρά της, παρά με ανόητο την ώρα που παραφρονεί» (Παροιμ. 17:12). 

Τα κείμενα του αφιερώματος είπαμε να τα γράψουν μέλη της Συντακτικής Επιτροπής μας. Σε αυτά αποτυπώνεται η κοινή μας έγνοια, ο κοινός εναγκαλισμός της εν ημίν ελπίδος, αλλά και ο διάλογος – που πάντα θάλλει στο θεολογικό μας εργαστήρι. Όλα τα κείμενα γράφτηκαν μέχρι τις 23 Οκτωβρίου (λόγω των προθεσμιών που επιβάλλει η έντυπη έκδοση), αλλά ξεπερνούν την στενή επικαιρότητα, καθ’ όσον βασική επιθυμία όλων τους είναι η ανίχνευση των διηνεκών κριτηρίων της πίστης και της εκκλησιαστικότητας. Και δημοσιεύονται με την επίγνωση πως είναι πολλά τα θέματα που έχουν αναδυθεί, πολλά αυτά που θα αναδυθούν, και πολλές οι κρίσεις που χρειάζεται να κριθούν. Κρατάμε από τώρα ανοιχτό το ενδεχόμενο να επανέλθουμε.

Επτά συμβολές συνθέτουν το παρόν αφιέρωμά μας:

Η Ζωή Πλιάκου μας χαρίζει ένα καρδιακό κείμενο για την τιτανομαχία εγκλεισμού, μοναξιάς και συντροφικότητας, και δείχνει πώς η ίδια η δυσκολία μπορεί να γίνεται εμβρυουλκός της ελπίδας!

Ο π. Αντώνιος Πινακούλας φανερώνει σελίδες από το ημερολόγιο που κρατούσε στις πρωτόγνωρες ημέρες του ανοιξιάτικου εγκλεισμού, καθώς πορευόμασταν προς το Πάσχα. Η αγωνία του εφημέριου διαξιφίζεται με την κρατική λογική, σμίγει με τον θεολογικό και τον ποιμαντικό προβληματισμό, και αναζητά λύσεις.

Ο π. Βασίλειος Αργυριάδης εξετάζει τη σχέση της ίωσης με την θεία Ευχαριστία. Αφ’ ενός καταδεικνύει ότι ο πιστός όχι απλώς δέχεται, αλλά «ενεργοποιεί» στη ζωή του την Ευχαριστία˙ αφ’ ετέρου υπερασπίζεται το άρρητο του μυστηρίου και την αυτοπαράδοση στον Θεό και όχι σε χημικού τύπου βεβαιότητες.

 Απόστολος Αποστολίδης προσεγγίζει ζητήματα που έχουν εγερθεί όσον αφορά την τέλεση της θείας Λειτουργίας σε καιρό πανδημίας. Υπεραμύνεται του νοήματος που έχει ο καθιερωμένος τρόπος θείας μετάληψης, συζητά με την παράδοση και υπογραμμίζει την προστασία την οποία παρέχει ο Θεός στην ευχαριστιακή σύναξη.

Ο Θανάσης Παπαθανασίου εστιάζει σε τρεις παραμέτρους: 1. Στη συζήτηση περί Βιοπολιτικής. 2. Στο ερώτημα περί ανοσίας στη λατρευτική ζωή, στο οποίο θεωρεί ότι υποβόσκει ο πειρασμός του πιστού να υπαγορεύει τρόπους δράσης στον Κύριό του, και 3. Στην διελκυστίνδα εκκλησιαστικής κοινότητας και κοινωνίας.

Ο Νίκος Μανωλόπουλος συζητά κριτικά την αντίθεση του Ιταλού φιλοσόφου Αγκάμπεν προς τη «γυμνή ζωή», δηλαδή προς την γεμάτη φόβο ανάδειξη της επιβίωσης σε ύψιστη αξία. Ο συντάκτης απαντά ότι η έγνοια για τη ζωή του άλλου είναι στάση που υπερβαίνει και τον φόβο και τον ατομικισμό.

Ο Διονύσιος Σκλήρης διαβάζει θεολογικά την πιθανότητα, ο νέος κορονοϊός να έχει προέλθει από την ανθρώπινη απληστία που αποσαθρώνει τα οικοσυστήματα και εξαναγκάζει τα ζωικά είδη σε αφύσικο συμφυρμό. Η θεολογία εδώ προβάλλει ως αξίωση σεβασμού της ετερότητας, ακόμα και της άγριας.

Τέλος, στις βιβλιοπαρουσιάσεις παρουσιάζονται τέσσερα σημαντικά βιβλία, τα οποία γεννήθηκαν στην πανδημία και αφορούν την πανδημία. 

Μας λείπουν οι αγκαλιές, μας λείπουν τα φιλιά, και είναι καλό που μας λείπουν! Ο εφιάλτης θα γίνει «κανονικότητα», αν πάψουν να μας λείπουν! Και προσώρας ας πορευόμαστε προσευχόμενοι και πασχίζοντας να πιάνουν κάπως τόπο και σε μας –σε όλους μας– τα λόγια του σοφού: «Εκείνος που με λόγια ανταποκρίνεται σωστά, είναι σάμπως να δίνει φίλημα στα χείλη» (Παροιμ. 24:26).

Θ.Ν.Π.

[1] Σύναξη 154 (2020), σ. 4 (Προλογικό).

[2] Πάνος Νικολόπουλος, «Πίστη, υγεία, φιλανθρωπία, δικαιώματα», Σύναξη 155 (2020), σσ. 73-76. 

[3] Ενδεικτικό… πρόσφατης αντάρας: Στις περιοχές που χαρακτηρίστηκαν «κόκκινες» (υψηλής επικινδυνότητας) , από τις 2 Νοεμβρίου επιτράπηκε η παραμονή μέχρι 9 ατόμων σε χώρους θρησκευτικής λατρείας, ανεξάρτητα από το μέγεθος του ναού –  πράγμα ακατανόητο για μεγάλους ναούς, όπου μπορούν να τηρηθούν οι αποστάσεις και κάθε υγειονομικό μέτρο το οποίο προβάλλεται ως καίριας σημασίας από το κράτος. Από δε τις 6 Νοεμβρίου καθολικά οι λατρευτικές συνάξεις τελούνται «αποκλειστικά και μόνο από θρησκευτικό/ούς λειτουργό/ούς και το αναγκαίο βοηθητικό προσωπικό χωρίς την παρουσία άλλων φυσικών προσώπων» (ΦΕΚ Β΄ 4899/6-11-2020).

 ……………………………………………………………………………………….

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

- ΖΩΗ ΠΛΙΑΚΟΥ, «… καὶ ὁ Ἅδης ἐπικράνθη (;)».

- π. ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΠΙΝΑΚΟΥΛΑΣ, «Τὸ ἡμερολόγιο τῆς καραντίνας».

- π. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΑΡΓΥΡΙΑΔΗΣ, «Χριστιανοὶ “ἀσυμπτωματικοί“».

- ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Π. ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ, «Ἡ θεία Λειτουργία στὸν καιρὸ τῆς πανδημίας».

- ΕΛΕΝΗ ΛΙΝΤΖΑΡΟΠΟΥΛΟΥ, «Προφητικόν (ποίημα)».

- ΘΑΝΑΣΗΣ Ν. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, «Τρεῖς σημειώσεις γιὰ τὸ εἰδύλλιο πανδημίας καὶ πανδαιμόνιου».

- ΝΙΚΟΣ ΜΑΝΩΛΟΠΟΥΛΟΣ, «Στοχασμοὶ περὶ «γυμνῆς ζωῆς» μὲ ἀφορμὴ τὴν πανδημία».

- ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΚΛΗΡΗΣ, «Covid-19: Μαθητεία στὸν σεβασμὸ τῆς ἀγριότητας».

- Μητρ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΟΔΡ (μτφρ. Μάρκελλος Πιράρ), «Οἱ ἄλλοι».

- ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΑΚΡΟΠΟΥΛΟΣ, «Μὲ τὸν τρόπο τοῦ ὀνείρου (ποίημα)».

- ΜΑΡΙΟΣ-ΚΥΠΑΡΙΣΣΗΣ ΜΩΡΟΣ, «Ὁ Νίκος Καροῦζος στὴν Ἔφεσο».

- ΜΑΡΩ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ, «Ὅμοιοι (Λάζαρος)».

- π. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΑΡΙΩΤΟΓΛΟΥ, «Ἂν ταιριάζουμε».

- π. ΣΤΑΜΑΤΗΣ Γ. ΣΚΛΗΡΗΣ, «Μνήμη Νίκου Ζία (1939-2020)».

- ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΑΟΥ, «Τὸ μοιρολόι τοῦ ξωκκλησιοῦ».

- ΜΙΧΑΛΗΣ ΦΥΛΛΑΣ, «Στιγμὲς ἀπὸ τὴν ἱστορία τῆς σύγχρονης ἑλληνικῆς θεολογίας».

- ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ: 

- «Καιρός του ποιήσαι. Η Ορθοδοξία ενώπιον της πανδημίας του κορωνοϊού», εκδ. Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου.

- Κατερίνα Μάτσα, «Νιόβη. Το αδύνατο πένθος στον καιρό της πανδημίας», εκδ. Άγρα.

- «42 κείμενα καραντίνας», εκδ. Εύμαρος.

- «Η Εκκλησία σε περίοδο πανδημίας. Μπορεί η παρούσα κρίση να οδηγήσει την Ορθόδοξη Εκκλησία σε λειτουργική αναγέννηση;», εκδ. CEMES.

[Το τεύχος διατίθεται σε βιβλιοπωλεία ή αποστέλλεται από τη γραμματεία του περιοδικού: 210.8049396].