Του Αχιλλέα Ομήρου
ΑΥΤΟ ΤΟ «ΠΑΙΔΙ» ΘΑ ΜΑΣ ΤΡΕΛΑΝΕΙ. Ξαφνικά στην ζωή του έπρεπε να μάθει ιστορία, φιλοσοφία, τέλος πάντων όλα όσα είναι απαραίτητα σε έναν πολιτικό της «αριστεράς» και βέβαια πρωθυπουργό. Του ήταν απαραίτητο ένα «λούστρο» που να δείχνει ότι έχει ιδέες - αν όχι και γνώσεις – ότι τέλος πάντων διαθέτει ένα πολιτισμικό κεφάλαιο, όπως έλεγε και ο Μπουρντιέ, ότι είναι άνθρωπος και της «κουλτούρας». Βρήκε πρόθυμους να τον «εκπαιδεύσουν» στα μυστικά του μαρξισμού και του πολιτισμού. Που θεώρησαν ότι η καλύτερη τέτοιου τύπου «εκπαίδευση» είναι η επαφή με την σκέψη του Γκράμσι – κατά πως τον είχαν καταλάβει βέβαια οι ίδιοι: δεν ήταν άλλοι από τον Λαοκράτη Βάσση και φυσικά τον Λουκά Αξελό των εκδόσεων ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ, ο οποίος είχε εκδώσει σημαντικό μέρος από τα έργα του μεγάλου Ιταλού διανοητή και κομμουνιστή ηγέτη (με ελληνική ρίζα).
Η αρχή έγινε στην παρουσίαση του βιβλίου του Μιχάλη Λυμπεράτου «Από το ΕΑΜ στην ΕΔΑ», πάλι των εκδόσεων ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ, 560 σελίδων, μαζί με τον Μανώλη Γλέζο, τον Προκόπη Παπαστράτη, καθ. στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, που έχει γράψει και τον πρόλογο στο βιβλίο, τον ίδιο τον συγγραφέα και βέβαια τον εκδότη κ. Λουκά Αξελό. Η παρουσίαση έγινε στο γνωστό Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων, επί της Ακαδημίας, 25 Νοεμβρίου 2011 (αν θυμάμαι καλά). Στη μνήμη μας χαραγμένη μια χαρακτηριστική στιγμή από την ομιλία του κ. Τσίπρα: θέλοντας να δείξει πόσο ανοιχτός άνθρωπος είναι, πόσο ευρύ πνεύμα διαθέτει, λέει με σιγουριά: «όπως είπε ο Μαρξ τίποτα το ανθρώπινο δεν μου είναι ξένο» [είναι το γνωστό Nihil humani a me alienum puto ή ακόμα και Homo sum, humani nihil a me alienum puto]. Κάποιος από το ακροατήριο τον διακόπτει λέγοντας του: αυτό είναι λατινικό απόφθεγμα που άρεσε του Μαρξ και το επαναλάμβανε. Ο Τσίπρας αιφνιδιάζεται, τα χάνει για λίγο και αμέσως μετά απαντάει με το ασύλληπτο «εγώ δεν είμαι τόσο παλιός να τα ξέρω αυτά»!! Λες και αυτός που τον διέκοψε ήταν συνομήλικος του Μαρξ ή μέλος της Ρωμαϊκής Συγκλήτου. Του «χαρισματικού» του είχανε γράψει την ομιλία, σκεφτήκανε πώς θα ήτανε πολύ εντυπωσιακό να στριμώξουνε κάπου και λίγο Μαρξ. Αλλά αυτά που έλεγε δεν ήτανε δικά του, δεν τα «κατείχε» και αυτό φάνηκε. Φάνηκε ότι ο νέος ηγέτης της ροζ αριστεράς «κατασκευαζότανε», με την συνδρομή μεγάλου ιδεολογικο-πολιτικού φάσματος της αριστεράς.
Αργότερα (18/2/2013) ο Αλέξιος Τσίπρας ήταν ένας από αυτούς που παρουσίασαν δύο βιβλία, πάλι των εκδόσεων ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ, με τίτλους «Για την αλήθεια ή για το να λέμε την αλήθεια στην πολιτική» του Αντόνιο Γκράμσι και «Ξαναδιαβάζοντας τον Γκράμσι» του Λουκά Αξελού [βλ. ΑΥΓΗ 19/2/2013][1]. Εκεί λοιπόν ο «χαρισματικός» - ο χαρακτηρισμός ανήκει στο Λουκά Αξελό[2], βέβαιο ότι και άλλοι το έχουν χρησιμοποιήσει που δεν τους έχω τώρα πρόχειρους, και ο Λαοκράτης Βάσσης (που δεν έχει υστερήσει σε λιβανωτούς στον Τσίπρα) – είχαν ως φαίνεται αναλάβει να τον μυήσουν στον Γκράμσι – «τόνισε επίσης πως τα έργα του Γκράμσι μεταφράστηκαν για πρώτη φορά στην Ελλάδα στην περίοδο της δικτατορίας από αγωνιστές της Αριστεράς που βρίσκονταν στην φυλακή». Η αλήθεια είναι ότι ο Γκράμσι επανήλθε στην επικαιρότητα, ιδιαίτερα από τους Ιταλούς ευρωκομουνιστές[3]. Την σκέψη του έκαναν τεράστιες προσπάθειες να την συνδέσουν με την δική τους στρατηγική/τακτική. Στην περίπτωση του παραπάνω δίδυμου μεγάλο ρόλο έπαιξαν οι αναφορές του στον πολιτισμό, την πολιτιστική ηγεμονία της αριστεράς και στην ηθική της υπεροχή. Δεν είναι βέβαιο, όμως, αν κατάλαβαν και ερμήνευσαν όσο σωστά νομίζουν τον Γκράμσι.
Αυτή η προσπάθεια άρεσε βέβαια του Αλ. Τσίπρα. Θεώρησε ότι η συχνή παρουσία του σε τέτοιες εκδηλώσεις, του «φιλοτεχνούσε» ένα πρόσωπο(ή μάλλον «προσωπείο») ηγέτη σκεπτόμενου, στοχαζόμενου, τέτοιου που έχει ανάγκη ο τόπος, ο λαός και η αριστερά [παρατηρείστε πώς όποτε μιλάει για σοβαρά ζητήματα παίρνει ένα τέτοιο ύφος τύπου «τώρα λέω σοφίες»; Κλείνει λίγο τα μάτια, μιλάει κάπως πιο αργά αγναντεύοντας το λαμπρό μέλλον που μας ετοιμάζει;]. Αυτού του είδους τους ηγέτες της αριστεράς τους περιγράφει εξαιρετικά ο αείμνηστος Κονστάντσο Πρέβε στο πολύ καλό βιβλίο του «Κριτική ιστορία του μαρξισμού» (εκδόσεις ΚΨΜ, ΑΘΗΝΑ 2010, ιδιαίτερα από σελίδα 208 και μετά). Πρόκειται για τους ηγέτες που «δεν ενδιαφέρονται για τη γνώση, παρά μόνο για τα ιδεολογικά εφόδια».
Ανάμεσα σε αυτά που είπε εντελώς μηχανικά είναι και το «πρέπει να χαιρετήσουμε και τον ίδιο τον Γκράμσι, που οι ιδέες του παρά τα χρόνια που πέρασαν, εξακολουθούν να κεντρίζουν το θεωρητικό μας ενδιαφέρον με την οξυδέρκεια και την καθαρότητα της σκέψης του». Ανάθεμα και ήξερε τότε ή έχει μάθει έστω και τώρα ποιες από τις ιδέες του Γκράμσι εξακολουθούν να κεντρίζουν το θεωρητικό μας ενδιαφέρον ή αν μπορεί να μας πει του ίδιου πιο ενδιαφέρον κεντρίζουν, σε ποιες ιδέες επανέρχεται, τις σκέπτεται και προσπαθεί να εμβαθύνει σε αυτές. Προσπαθώντας να σκεφθεί ο ίδιος «γκραμσιανά» - να θυμηθούμε ότι ο ίδιος ο Γκράμσι σκεφτότανε «μαρξιστικά», παίρνοντας βέβαια υπόψη μας ότι δεν υπάρχει εγκεκριμένος από τον Μαρξ τρόπος να σκέφτεται ο οποιοσδήποτε «μαρξιστικά. Άλλωστε κατά δήλωση του αυτός ήταν ο Μαρξ και όχι μαρξιστής – διαβεβαίωσε την ομήγυρη (και μέσω ΑΥΓΗΣ που δημοσίευσε την ομιλία του (18/2/13) όλη την αριστερά) – «Πολλές από τις θεωρητικές επεξεργασίες του Γκράμσι, όπως το ζήτημα της ηγεμονίας ή η ανάλυση για τους οργανικούς διανοούμενους, έχουν ενσωματωθεί με τον έναν ή τον άλλο τρόπο στο θεωρητικό μας υπόβαθρο. Και σήμερα τα θεωρούμε σχεδόν a priori κτήμα της θεωρητικής μας ανάλυσης». Τίποτα από αυτά δεν έχει ενσωματωθεί, αλλά πάμε παρακάτω, στο πιο «κουφό»: «Ο Γκράμσι, όμως, δεν είναι ξεχωριστός για αυτό. Είναι ξεχωριστός, γιατί αν και επαγγελματίας επαναστάτης, ξέφυγε από τη σφαίρα της παραγωγής και των παραγωγικών σχέσεων, και προσέγγισε το πρόβλημα του εποικοδομήματος. Ασχολήθηκε, δηλαδή, με το ζήτημα της κυριαρχίας στο χώρο της ιστορίας, της κουλτούρας, στο χώρο της ηθικής, της αισθητικής». Εδώ ο χαρισματικός δεν κάνει τίποτα άλλο από το να διαβάζει την ερμηνεία του Γκράμσι σύμφωνα με ό,τι έχει καταλάβει και κρατήσει για τον ίδιο, ο εκδότης του κ. Λουκάς Αξελός. Δεν είναι αυθαίρετο συμπέρασμα αλλά αποτέλεσμα επισταμένης ανάγνωσης των όσων έχει αλλού γράψει για τον Γκράμσι ο ίδιος. Φυσικά ο Αλέξης Τσίπρας δεν χολόσκαζε για το τι είχε γράψει και εννοούσε πραγματικά ο Γκράμσι.
Συνέχισε προσθέτοντας «Η ουσία της γκραμσιανής ανάλυσης είναι ότι οι παραγωγικές σχέσεις και οι παραγωγικές δυνάμεις δεν είναι τα μοναδικά στοιχεία ερμηνείας των κοινωνικών και πολιτικών σχέσεων. Οι σχέσεις εξουσίας είναι πολύ πιο σύνθετες, και με εξ ίσου σύνθετο τρόπο σκέψης οφείλουμε να τις αναλύουμε.» Με την διαφορά πώς πουθενά ο Μαρξ δεν ανέλυσε έτσι την πραγματικότητα. Αρκεί να διαβάσει προσεκτικά και να φροντίσει να καταλάβει τα ιστορικο-πολιτικά έργα του, όπως π.χ. «Τους ταξικούς αγώνες στην Γαλλία» ή τον «Εμφύλιο Πόλεμο στην Γαλλία» ή και άρθρα τους στο «Ανατολικό Ζήτημα», στην αλληλογραφία τους κλπ κλπ. Απλά ο κ. Αλέξης Τσίπρας δεν ήξερε – και φυσικά ακόμα δεν ξέρει – τίποτα από αυτά, δεν τον ενδιέφεραν καθόλου και συνεπώς διάβασε ό,τι του «σερβίρισαν» έτοιμο στο «πιάτο». Μέσα σε αυτό το κλίμα προχώρησε μαθαίνοντας μας πως «ο Γκράμσι προχωράει πιο πέρα από την ανάλυση του Μαρξ θέτοντας το ζήτημα της ηγεμονίας. Δηλαδή, το πως οι δυνάμεις της κοινωνικής απελευθέρωσης θα συγκροτήσουν ένα ευρύ συνασπισμό, με συνεκτικό στοιχείο την υπεροχή τους σε πολιτικό, ιδεολογικό και ηθικό επίπεδο».
Ώστε ο Μαρξ δεν είχε θέσει το θέμα της ηγεμονίας, αλλά ο Γκράμσι τον πήγε παραπέρα. Καλά αυτός που του τ’ ‘γραψε, αφού έσκισε τον Μαρξ, πέταξε πάνω και από τον Λένιν και από τον Μάο, που πολύ νωρίτερα από τον Γκράμσι μίλησαν, έγραψαν και αγωνίστηκαν γι αυτή τη ριμάδα την ηγεμονία – και που αυτοί τουλάχιστον για ένα διάστημα την εξασφάλισαν στις επαναστάσεις τους, ενώ στην Ιταλία η ζυγαριά έγειρε προς την πλευρά του Μουσολίνι (δυστυχώς, αλλά έτσι είναι). Αλλά εδώ δεν θέλω να κάνω κριτική σε όσα έβαλαν στο στόμα του παιδιού να πει. Αυτό που πρέπει να μας ενδιαφέρει είναι η ποιότητα αυτής της προσωπικότητας που με την ψήφο του ο ελληνικός λαός έφερε στην εξουσία. Βέβαια πάντοτε παραμένει επίκαιρο αυτό που έγραψε ο Μαρξ στην «18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη»: ««Εγώ, αντίθετα, αποδείχνω πως η πάλη των τάξεων στη Γαλλία δημιούργησε τέτιες συνθήκες και σχέσεις που έδοσαν τη δυνατότητα σ΄ ένα μέτριο και γελοίο πρόσωπο να παίξει το ρόλο του ήρωα». Και για εμάς εδώ παραμένει αναγκαία μια τέτοια ανάλυση: πως η πάλη των τάξεων στην Ελλάδα, η ωριμότητα ή η ανωριμότητα τους, η κατάσταση στις σφαίρες της πολιτικής, του πολιτισμού, των ιδεολογικών ρευμάτων σε συνδυασμό πάντοτε με τις διεθνείς εξελίξεις, οδήγησαν εδώ που βρισκόμαστε.
Έτσι όταν προχθές διάβασα το συλληπτήριο μήνυμα του στους οικείους του Δημήτρη Μαρωνίτη, δεν αισθάνθηκα πια απολύτως καμία έκπληξη. Ο κ. πρωθυπουργός υπερβάλλοντας (ή μήπως τόσα ξέρει τόσα λέει) γράφει στο μήνυμα του:
«Με θλίψη ενημερώθηκα τον θάνατο του μεγάλου δασκάλου της ελληνικής γλώσσας, Δημήτρη Μαρωνίτη.
Ο Δ.Ν. Μαρωνίτης υπήρξε σπουδαίος μελετητής της ελληνικών γραμμάτων και μεταφραστής της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Χάρη στη δουλειά του Δ.Ν. Μαρωνίτη, το έργο του Ομήρου, του Ηροδότου, αλλά και των επιφανέστερωννέων Ελλήνων λογοτεχνών έγινε προσιτό και ελκυστικό για όλους τους Έλληνες.»
Δεν θέλω εδώ να αξιολογήσω τον μακαρίτη, αλλά είναι υπερβολή να χαρακτηρίζεται μεγάλος δάσκαλος της ελληνικής γλώσσας. Ούτε ο ίδιος δεν θα το ήθελε. Γιατί πως θα έπρεπε να χαρακτηρίσει τον Κριαρά, τον Κακριδή ή ακόμα και τον Αδαμάντιο Κοραή. Ο μακαρίτης δεν μας άφησε έργο σχετικό με την ιστορία της ελληνικής γλώσσας ούτε καν ένα λεξικό – όπως π.χ. ο Γ. Μπαμπινιώτης. Ούτε σπουδαίος μελετητής των ελληνικών γραμμάτων υπήρξε και φυσικά ούτε της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Το έργο του Ομήρου, του Ηροδότου κλπ δεν έγινε προσιτό και ελκυστικό σε όλους τους Έλληνες, από τον Δ. Μαρωνίτη. Φαίνεται πώς ο Αλ. Τσίπρας δεν είχε κάνει Οδύσσεια στον σχολειό του από μετάφραση π.χ. του Εφταλιώτη. Πολύ περισσότερο θα αγνοεί ότι ο Μαρωνίτης δεν είχε μεταφράσει από το πρωτότυπο την Οδύσσεια – την Ιλιάδα καθόλου έτσι κι αλλιώς – αλλά είχε παραφράσει τη μετάφραση του πρωτότυπου κειμένου [το λέει ο ίδιος ο Μαρωνίτης στα «Επιλεγόμενα στην Ομηρική Οδύσσεια].
Συνεχίζοντας στο ίδιο στυλ του «λέμε ό,τι μας κατέβει» συνέχισε:
«Πέρα από εμβληματικό πρόσωπο των ελληνικών γραμμάτων, ο Δ.Ν. Μαρωνίτης υπήρξε ένας κοσμοπολίτης πρέσβης του ελληνικού πολιτισμού στην Ευρώπη, αλλά και ένας ανυποχώρητος – παρά τις διώξεις που υφίστατο – υπερασπιστής της ελευθερίας και της δημοκρατίας απέναντι στη δικτατορία των συνταγματαρχών».
Δεν το ξέρει ο ίδιος, δεν υπάρχει κάποιος πιο μορφωμένος σύμβουλος του (ο υπουργός Παιδείας π.χ.) να του πει ότι και εδώ υπήρξανε σπουδαίοι μελετητές του Ομήρου και έξω, στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ, κλπ, οι ομηριστές έχουν κάνει πολύ σπουδαίες μελέτες για τον Όμηρο, που μάλλον ο Μαρωνίτης είτε αγνοούσε είτε δεν ήθελε να πάρει υπόψη του; Δηλαδή δεν χρειάστηκε να γίνει ο «κοσμοπολίτης πρέσβης του ελληνικού πολιτισμού στην Ευρώπη», γιατί ο ελληνικός πολιτισμός που στο βαθύτερο περιεχόμενο και «μήνυμα» του είναι παγκόσμιος, έχει τύχει της εξαντλητικής μελέτης πολύ σπουδαίων και μεγάλων επιστημόνων τόσο στην ημεδαπή όσο και στην αλλοδαπή. Κρίμα που ο κ. πρωθυπουργός δεν βρήκε χρόνο, έτσι από περιέργεια, να ψάξει στο διαδίκτυο.
Με την ίδια ευκολία και ήθος, ευθύνη και στοχασμό μιλάει και πράττει και για τα υπόλοιπα μεγάλα ζητήματα της Ελλάδας και του λαού. Από οικονομία, εξωτερική πολιτική, εθνικά ζητήματα, παιδεία, κλπ κλπ.
Ο Θεός να μας φυλάει, που λέει και ο απλός λαός.
[1] Για τα βιβλία μίλησαν επίσης ο ιστορικός Λαοκράτης Βάσσης, ο αρχισυντάκτης της εφημερίδας "Καθημερινή" Νίκος Ξυδάκης και ο εκδότης της εφημερίδας “Δρόμος” και μέλος της Συντονιστικής Γραμματείας του ΣΥΡΙΖΑ ΕΚΜ Ρούντι Ρινάλντι. Την εκδήλωση συντόνισε ο καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Γιώργος Μανιάτης. Στην αίθουσα Ακροατήριο-Auditorium, όπου διεξήχθη η παρουσίαση, παρευρέθησαν ο συντονιστής της Γραμματείας του ΣΥΡΙΖΑ ΕΚΜ Δημήτρης Βίτσας, και τα μέλη Κυπριανίδου Ερμίνα, Μπασκόζος Γιάννης, Μπαλάφας Γιάννης, Φλαμπουράρης Αλέκος και Χατζηαντωνίου Γιάννης. Εξάλλου παρευρέθησαν ο κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος του ΣΥΡΙΖΑ ΕΚΜ Παναγιώτης Κουρουμπλής και οι βουλευτές Κανελλοπούλου Μαρία, Κοδέλλας Δημήτρης, Μπάρκας Κώστας και Χατζηλάμπρου Βασίλης. Παρευρέθησαν ακόμη ο εκδότης του περιοδικού “Ουτοπία” Ευτύχης Μπιτσάκης, και η ομότιμη καθηγήτρια Αγγλικής Φιλολογίας Τζίνα Πολίτη.
[2] Λουκάς Αξελός: «Σε αποφασιστική καμπή», ΕΝΘΕΜΑΤΑ 1/3/2014: «Συγκεκριμένα, ένα περιορισμένης εμβέλειας αριστερό ριζοσπαστικό κίνημα κατόρθωσε, χάρη στις προσπάθειες όλων των συνιστωσών του, αλλά και εξαιτίας της ανάδειξης ενός χαρισματικού ηγέτη, να υπερβεί όχι μόνο εαυτόν αλλά και την καθόλου ιστορική Αριστερά, καλύπτοντας το 1/3 του εκλογικού σώματος: σημαντική νίκη υπό ομαλές συνθήκες, ευάλωτη όμως και αναστρέψιμη σε ένα ασταθές και ναρκοθετημένο περιβάλλον». Λ Αξελός «Τα δύσκολα είναι προ των πυλών» ΔΡΟΜΟΣ: Φύλλο 234 - 25/10/2014, όπου επαναλαμβάνει «Είναι, επίσης, αλήθεια ότι ο πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ βρίσκεται σταθερά το τελευταίο διάστημα ένα -τουλάχιστον- βήμα πιο μπροστά από το υπόλοιπο κόμμα» [απόσπασμα της ομιλίας του στην Συνεδρίαση της Κ.Ε. ΣΥΡΙΖΑ 18-19 Οκτωβρίου 2014]. Επίσης του ίδιου «Ο ελληνικός λαός στις εκλογές τις 25ης Ιανουαρίου απέρριψε την ολέθρια μνημονιακή πολιτική. Αυτό που σημειώθηκε, αποτελεί μια σημαντική πολιτική νίκη. Νίκη του λαού, νίκη της Αριστεράς, νίκη του ΣΥΡΙΖΑ αλλά και νίκη προσωπική του προέδρου Αλέξη Τσίπρα.»[ΚΕ ΣΥΡΙΖΑ 28 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ-1 ΜΑΡΤΙΟΥ 2015, ΔΡΟΜΟΣ φ. 253 – 7/3/2015 ή http://www.e-dromos.gr/pyrreiai-nikai/#sthash.x1CFva8D.dpuf
Λαοκράτης Βάσσης: «…Προπαντός όμως την ευθύνη της Συριζικής Αριστεράς, ως αξιωματικής πια αντιπολίτευσης, και πιο πολύ, για αυτονόητους λόγους, την ηγετική ευθύνη του Αλέξη Τσίπρα!» [ΑΥΓΗ 26/ 8/2012]. Ο Λ. Βάσσης θεωρείται ως ο «άγνωστος γκουρού του Αλ. Τσίπρα» (βλ Εφημερίδα ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ 9/9/2014), που έχει πει γι αυτόν ότι «Είναι ελπιδοφόρα αιχμή προς το μέλλον της Αριστεράς». Σε άρθρο του στα ΕΠΙΚΑΙΡΑ (Ιούλιος 2015) απέδωσε τις δυσκολίες που είχαν παρουσιαστεί στην κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ στα «προαπαιτούμενα, που θα εδραίωναν μια ιδεολογική, πολιτιστική και πολιτική ηγεμονία βάθους και προοπτικής, (και που) προσέκρουσαν σε κληρονομημένες μεταπολιτευτικές «αδράνειες» και «νοσηρότητες», που παγίωσαν το αντιφατικό δίπολο ενός Τσίπρα που έρχεται από το μέλλον κι ενός κόμματος που έρχεται από το παρελθόν, με ένα μεγάλο, μάλιστα, μέρος του να... κοιτάζει και προς το παρελθόν». Καταλαβαίνετε τώρα γιατί το πράγμα στράβωσε: ο Τσίπρας έρχεται από το μέλλον – κάτι σαν τον καπετάνιο του Σταρ-Τρέκ – και συναντάει τον ΣΥΡΙΖΑ κι όλους εμάς που βρισκόμαστε ακόμα στο παρελθόν και ακόμα χειρότερα κοιτάμε και προς τα πίσω.
[3] Για τους λόγους που ο ευρωκομουνισμός «ανακάλυψε» ξαφνικά τον Γκράμσι ο Πέρι Άντερσον δίνει πολύτιμη ερμηνεία στο «Οι αντινομίες του Αντόνιο Γκράμσι», εκδ, Μαρξιστική Συσπείρωση, Αθήνα, 1985.
Ανάρτηση από: http://istrilatis.blogspot.gr
