Εισαγωγή
Η εισβολή των ρομπότ και της τεχνολογικής ευφυΐας προβλέπεται να αλλάξει ριζικά την καθημερινή μας ζωή. Οι νέες τεχνολογίες, που σε αρκετές περιπτώσεις εφαρμόζονται ήδη σε αρκετά μεγάλη κλίμακα, φέρνουν επαναστατικές ανατροπές, σε όλα τα επίπεδα. Η βασική δυσκολία στο θεωρητικό επίπεδο είναι η αδυναμία της κυρίαρχης οικονομικής θεωρίας να ερμηνεύσει τον τρόπο λειτουργίας τους. Θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι το αρχικό μεταβιομηχανικό στάδιο έφθασε στο τέλος του, και ένα νέο στάδιο καπιταλιστικής ανάπτυξης ανατέλλει, μέσα από το παλιό, στο διεθνές οικονομικό προσκήνιο, που είναι αυτό του αυτοματισμού. Το αγωνιώδες ερώτημα που εύλογα τίθεται, εδώ, είναι το αν αυτές οι εγκάρσιες μεταβολές θα είναι προς το καλύτερο ή προς το χειρότερο. Η εύκολη και γρήγορη απάντηση θα ήταν, ότι θα φέρουν το καλύτερο, δεδομένου ότι οι νέες αυτές τεχνολογίες προβλέπεται ότι θα απαλλάξουν τον άνθρωπο, σε σημαντικό βαθμό, από ρουτίνα και βαριά εργασία. Θα μπορεί, έτσι, το ανθρώπινο γένος, να απελευθερώσει χρόνο για την ενασχόλησή του με ότι περισσότερο προτιμά, και δεν μπορούσε μέχρι τώρα να απολαύσει.
Είναι, όμως, ξεκάθαρο ότι η απάντηση αυτή βλέπει τα ρομπότ ως συνεργάτες του ανθρώπου και όχι ως υποκατάστατά του. Είναι, ωστόσο ορατός και ίσως ήδη παρών ο κίνδυνος, ότι ένα μεγάλο τμήμα των δραστηριοτήτων των νέων τεχνολογιών, το οποίο επιπλέον θα ανέρχεται με την πάροδο του χρόνου, δεν θα συνεργάζεται απλώς με τον άνθρωπο, αλλά θα τον υποκαθιστά και φευ θα τον απειλεί. Γι' αυτό φαίνεται, δυστυχώς, ότι οι αισιόδοξες σχετικές προβλέψεις δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα. Και, αντιθέτως, τα όσα ήδη συμβαίνουν, αλλά και τα όσα με σιγουριά προβλέπονται στο χώρο αυτό, δίνουν δίκαιο στους απαισιόδοξους. Η μεγάλη απειλή του αυτοματισμού, για τις ανθρώπινες κοινωνίες είναι η δημιουργία ανεξέλεγκτης τεχνολογικής ανεργίας, που θα συνοδεύεται και από επιδείνωση της ήδη δυσθεώρητης ανισότητας κατανομής εισοδήματος και πλούτου.
Στις δύο παραγράφους, που ακολουθούν, θα αναφερθώ πρώτον στις απειλές του αυτοματισμού, αλλά και της τεχνητής νοημοσύνης, που φαίνεται να είναι νομοτελειακές, ενώ στη δεύτερη παράγραφο, θα προτείνω τη λύση, που από καιρό υποστηρίζω, για το πρόβλημα της ανεργίας, αλλά και για το πρόβλημα των κορυφούμενων ανισοτήτων, που δυστυχώς έχουν εγκατασταθεί ως μόνιμη πια κατάσταση, στην παγκόσμια οικονομία, ακόμη και πριν ο αυτοματισμός να αποκτήσει τις τωρινές απειλητικές του διαστάσεις. Στο τέλος θα εξαχθούν τα γενικά συμπεράσματα.
Ι. Το περιεχόμενο και οι επιπτώσεις των νέων τεχνολογιών
Α. Οι βασικές θεωρητικές δυσκολίες των νέων τεχνολογιών
Από τους κόλπους του μεταβιομηχανικού σταδίου ξεπηδά ένα νεότερο στάδιο ανάπτυξης, το ρομποτικό, που από όσο μπορεί να προβλεφθεί θα επιτείνει ακόμη περισσότερο το οικονομικό χάος, στις σύγχρονες οικονομίες.
α) Η μέτρηση της παραγωγικότητας εργασίας και κεφαλαίου
Ένα σημαντικό και άλυτο προς το παρόν πρόβλημα είναι η αδυναμία μέτρησης της παραγωγικότητας των δύο βασικών συντελεστών παραγωγής, της εργασίας και του κεφαλαίου. Και τούτο, επειδή στο νέο αυτό στάδιο καπιταλιστικής εξέλιξης, υποχωρεί η σημασία και των δύο βασικών συντελεστών παραγωγής, της εργασίας και του κεφαλαίου, και κάνει την εμφάνισή του ένας τρίτος αν μπορεί έτσι να υποστηριχθεί, συντελεστής παραγωγής, ή και τέταρτος, αν ληφθεί υπόψη και το έδαφος. Ο νέος αυτός συντελεστής παραγωγής είναι ο αυτοματισμός, που ενσαρκώνει την εντελώς τελευταία μορφή νεωτερισμού, και που υπόσχεται σημαντικά κέρδη, στο μέλλον. Τα κέρδη αυτά δεν προβλέπεται πια ότι θα ευνοήσουν το κεφάλαιο, με την κλασική του μορφή, αλλά ούτε και την εργασία, δηλαδή τους δύο παραδοσιακούς συντελεστές παραγωγής. Αντιθέτως, μια ολιγομελής ομάδα, με νέες ιδέες, η οποία προβαίνει σε νεωτερισμούς και δημιουργεί νέα προϊόντα, νέες υπηρεσίες και νέα επιχειρησιακά πρότυπα προβάλλει και επιβάλλεται ως δικαιούχος αυτών των σημαντικών κερδών. Ο τρόπος κατανομής, που έτσι διαγράφεται για το μέλλον είναι αυτό της γνωστής καμπύλης του Pareto, στην οποία μικρός αριθμός παικτών καρπούται ένα δυσαναλόγως μεγάλο τμήμα των κερδών ([1]). Ο νέος αυτός συντελεστής, είναι οι καινοτόμες ιδέες, οι οποίες είναι σπανιότερες και από την εργασία, αλλά και από το παραδοσιακό κεφάλαιο, από τους δύο δηλαδή παραδοσιακούς συντελεστές, τους οποίους σταδιακά υποκαθιστά, και έτσι δικαιολογείται το υψηλό μερίδιό του στη συνολική παραγωγικότητα. Ωστόσο, τελικά, και οι καινοτόμες ιδέες μπορούν να εκληφθούν ως μορφή ιδιαίτερου κεφαλαίου, του οποίου η αυξημένη αμοιβή θα περιορίζει συνεχώς το μερίδιο της εργασίας στο ΑΕΠ.
β) Η μέτρηση της συνολικής παραγωγικότητας
Δυσκολίες όμως ανακύπτουν, όχι απλώς και μόνο ως προς τον υπολογισμό της παραγωγικότητας των δύο, επί μέρους, βασικών παραδοσιακών συντελεστών παραγωγής, αλλά και ως προς την εκτίμηση της συνολικής παραγωγικότητας, στο νέο αυτό εξελικτικό στάδιο, καθώς δείχνει να μην υπάρχει και έτσι να ενθαρρύνει επιχειρήματα, σχετικά με την είσοδο των προηγμένων οικονομιών στη φάση της μόνιμης υπανάπτυξης ([2]).
Αποδεικνύονται ορθές οι προβλέψεις του M. Kalecki ([3],) σύμφωνα με τις οποίες, σε αντίθεση με τη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση, που συνδυάστηκε με δικαιότερη κατανομή του εισοδήματος, απαραίτητη ασφαλώς για την απορρόφηση της μαζικής της παραγωγής, το τρίτο στάδιο της καπιταλιστικής διαδικασίας έφερε ανεργία και φτώχεια στην ανθρωπότητα. Πριν λίγα χρόνια γινόταν λόγος για κοινωνία των 2/3, και η υγιής αντίδραση ήταν ότι θα έπρεπε να αποφευχθεί με κάθε τρόπο. Η κοινωνία, όμως, που τώρα αναμένεται, κινδυνεύει να είναι του 1/10. Μια κόλαση, δηλαδή, για τους πολλούς.
Η δυσκολία μέτρησης της συνολικής παραγωγικότητας, που προκύπτει από τη νέα αυτή μορφή τεχνικής προόδου οφείλεται στο ότι αφορά ποιοτικά και όχι πια ποσοτικά δεδομένα. Κατά τον Robert Gordon ([4]), οι καινοτομίες του παρόντος αναπτυξιακού σταδίου δεν μπορούν να συγκριθούν με τα φαντασμαγορικά αποτελέσματα της περιόδου 1870-1970, που έφεραν πραγματική επανάσταση στον τρόπο λειτουργίας της παγκόσμιας οικονομίας, και που κατ' αυτόν δεν είναι δυνατόν να επαναληφθούν. Αντιθέτως, η παρούσα τεχνική πρόοδος έχει ως αποτέλεσμα την πτώση της μέσης ωριαίας παραγωγικότητας της εργασίας, στις ΗΠΑ, κατά 1.33% μετά το 1970. Τα μέτρια αυτά αποτελέσματα αποδίδονται από τον Robert Gordon στη γήρανση του πληθυσμού, στην άνοδο των ανισοτήτων, στη στασιμότητα της εκπαίδευσης και στο ανερχόμενο χρέος. Κατά τον Robert Gordon, η παρούσα γενιά στις ΗΠΑ (και όχι μόνον αφού οι τάσεις είναι περίπου προς την ίδια κατεύθυνση στο σύνολο των προηγμένων οικονομιών) θα είναι η πρώτη που δεν θα ξεπεράσει το βιοτικό επίπεδο των γονιών της. Την απαισιοδοξία του R. Gordon για το μέλλον της οικονομίας συμμερίζεται και ο Robert Solow με τη δήλωσή του, που επικράτησε ως το παράδοξο του Solow:" “Βλέπει κανείς παντού υπολογιστές, αλλά η παραγωγικότητα τους δεν φαίνεται στα στατιστικά δεδομένα ”([5]). Ασφαλώς, τα κινητά τηλέφωνα, το ίντερνετ, η πτώση της τιμής των υπολογιστών κλπ., είναι προς όφελος των καταναλωτών, αλλά δεν αυξάνουν το ΑΕΠ. Αυτό το παράδοξο του Solow έγινε το επίκεντρο πολυάριθμων προσπαθειών ερμηνείας για το τι μπορεί να συμβαίνει με το στάδιο της πληροφορικής, και πως εξηγείται το ότι καταλήγει σε χαμηλή παραγωγικότητα.
Β. Οι συνέπειες στην απασχόληση
Υπάρχουν οι αισιόδοξοι και οι απαισιόδοξοι, σχετικά με τις συνέπειες των νέων τεχνολογιών, αναφορικά με την απασχόληση και με τον τρόπο κατανομής του εισοδήματος και του πλούτου. Και οι δύο αυτές κατηγορίες συμφωνούν:
- πρώτον ότι η μορφή της πλήρους απασχόλησης ανήκει οριστικά στο παρελθόν, καθώς η σύγχρονη παραγωγική διαδικασία απαιτεί μικρότερη ποσότητα και των δύο συντελεστών για την παραγωγή μιας μονάδας προϊόντος, και
-δεύτερον ότι, ήδη, η παγκοσμιοποίηση δημιούργησε κατάσταση, κατά την οποία, λίγοι είναι οι νικητές και πολυάριθμοι οι ηττημένοι.
Θα υποστηρίξω εδώ ότι η διαφορά αισιόδοξων και απαισιόδοξων αναφέρεται κυρίως στο χρονικό διάστημα, μέσα στο οποίο οι πρώτοι και οι δεύτεροι τοποθετούνται.
α) Η αισιόδοξη εκδοχή
Οι επιστήμονες, που ανήκουν στην κατηγορία των αισιόδοξων, (θα ήταν ορθότερο να χαρακτηριστούν ως λιγότερο απαισιόδοξοι), υποστηρίζουν ότι τα μεγάλα προβλήματα για τους εργαζόμενους δεν θα είναι άμεσα για τα επόμενα δέκα χρόνια. Ευελπιστούν, ακόμη, ότι θα υπάρξει δυνατότητα έγκαιρης αντιμετώπισής τους. Η αισιοδοξία τους μπορεί να δικαιολογηθεί με βάση την υπόθεση, ότι για αρκετά μεγάλη περίοδο ο ρόλος των τεχνολογιών θα είναι, κυρίως, βοηθητικός των ανθρώπων, τους οποίους θα εξακολουθούν να χρειάζονται σε κάθε βήμα τους. Η σχετική αυτή αισιοδοξία εκφράστηκε σε μελέτη των αρχών του 2017, από το Ινστιτούτο Mc Kinsey. Σε αυτήν, αμφισβητούνται τα πολύ απαισιόδοξα συμπεράσματα προηγούμενης μελέτης ([6]), με βάση τα οποία το 47% της απασχόλησης κινδυνεύει να αυτοματοποιηθεί ([7]). Υποστηρίζεται, καταρχήν, στη μελέτη McKinsey ότι το 49% του χρόνου εργασίας είναι δυνατόν να υποκατασταθεί από αυτοματισμό. Η αισιοδοξία, ωστόσο, έγκειται στην υπόθεση ότι το μέλλον της απασχόλησης δεν θα κριθεί μόνο από το τι είναι τεχνολογικά δυνατό, αλλά και από άλλους παράγοντες. Π.χ. αναφέρεται στη μελέτη McKinsey ότι τα αυτοκίνητα χωρίς οδηγό προβλέπεται ότι θα καταργήσουν την απασχόληση από 1.7 εκατομμύρια οδηγούς φορτηγών. Ωστόσο, η αντικατάσταση των φορτηγών θα χρειαστεί επένδυση της τάξης του ενός τρισεκατομμυρίου δολαρίων. Το συμπέρασμα της μελέτης McKinsey είναι, ότι οι πολύ δυσμενείς προβλέψεις δεν λαμβάνουν υπόψη πολλούς παράγοντες, και ότι κατά τους επιστήμονες που την συνέταξαν, το πιθανότερο είναι ότι μόνο το 2055 θα έχει μειωθεί η απασχόληση, κατά 50%. Η ακόμη πιο αισιόδοξη, σχετικά, μελέτη εκπονήθηκε το 2016 από τον ΟΟΣΑ, και προβλέπει ότι για τα 21 κράτη-μέλη της, ο κίνδυνος αυτοματοποίησης αφορά μόνον το 9% της απασχόλησης. Η υπερβολική αυτή αισιοδοξία φαίνεται να δικαιολογείται από ανάλογες εξελίξεις στο παρελθόν, που δεν επαλήθευσαν τις απαισιόδοξες προβλέψεις, όπως αυτές του John Maynard Keynes, πριν από 80 χρόνια. O Keynes αναφέρθηκε τότε σε μια "νέα επιδημία", που ονόμασε "τεχνολογική υποαπασχόληση", και που ευτυχώς δεν υλοποιήθηκε.
Οι αισιόδοξοι, αναφορικά με τις επιπτώσεις των ρομπότ στη ζωή μας, τονίζουν την πλευρά της βοήθειας που αυτά θα μας εξασφαλίσουν, υποστηρίζοντας ότι το ρομπότ θα διαδεχθεί τον προσωπικό υπολογιστή μας.
Μια από τις πολύ σημαντικές υπηρεσίες των ρομπότ είναι τα αυτοκίνητα χωρίς οδηγό, που προβλέπεται ότι θα φθάσουν στους καταναλωτές το 2020. Πολυάριθμα πανεπιστήμια, κυρίως στις ΗΠΑ, καταστρώνουν σχέδια και κανονισμούς για το πώς θα χρησιμοποιηθούν αυτά τα αυτόματα αυτοκίνητα, ενώ ετήσια έκθεση της Διεύθυνσης Μεταφορών της Σιγκαπούρης προβλέπει ότι αυτά τα μοιραζόμενα από πολλούς καταναλωτές αυτοκίνητα θα περιορίσουν την κυκλοφορία των παραδοσιακών αυτοκινήτων κατά, περίπου, 80%, μειώνοντας σε σημαντικό βαθμό τη διάρκεια του ταξιδιού, αλλά και τη μόλυνση της ατμόσφαιρας ([8]). Προς το παρόν τα αυτοματοποιημένα αυτά αυτοκίνητα δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν δύσκολες και απρόβλεπτες καταστάσεις, αλλά πολύ γρήγορα προβλέπεται ότι θα τελειοποιηθούν, εξοικονομώντας χρόνο για τους ταξιδιώτες, που θα μπορούν να διαβάζουν κατά τη διαδρομή,. Τα ρομπότ προβλέπεται, ακόμη, ότι θα προσφέρουν σημαντικές υπηρεσίες, στις νοικοκυρές, για τη μεταφορά των αγορών τους. Το σχετικό ρομπότ, με το όνομα GITA ([9]), θα ακολουθεί φορτωμένο τον ιδιοκτήτη του, στο δρόμο, επικοινωνώντας μαζί του, όταν χρειάζεται. Ετοιμάζονται, επίσης αυτοματοποιημένα αεροπλάνα για την αμερικανική πολεμική αεροπορία, με σύστημα που προβλέπεται να μειώσει το σχετικό κόστος κάθε χρησιμοποιούμενου αεροσκάφους κατά $800.000 ([10]). Οι δραστηριότητες, που προβλέπεται να επηρεαστούν το περισσότερο από τα ρομπότ είναι η ναυτιλία, η ιατρική, τα νοσοκομεία και η πολεμική βιομηχανία([11])
β) Η απαισιόδοξη, και πιθανότατα πιο κοντά στην πραγματικότητα, εκδοχή
Πριν εξετάσουμε τις αναμενόμενες επιπτώσεις του αυτοματισμού στην απασχόληση, πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι, ήδη, η μορφή της πλήρους απασχόλησης αφορά, στις προηγμένες οικονομίες, ολοένα μικρότερο ποσοστό της συνολικής απασχόλησης, προς όφελος της άτυπης εργασίας. Εξάλλου, η υποαπασχόληση, σε παγκόσμια βάση, παραμένει το 2016, στα 197.1 εκατομμύρια, και υπερβαίνει κατά 27εκατομμύρια, την αντίστοιχη του 2007 πριν από την κρίση. Οι προβλέψεις, εξάλλου, είναι εξαιρετικά απαισιόδοξες, εκτιμώντας ότι το 2018 η ανεργία θα αυξηθεί κατά 3.4 εκατομμύρια. Εξάλλου, ο Διεθνής Οργανισμός Εργασίας([12]) προβλέπει ότι το 2017, και για πρώτη φορά, η παγκόσμια υποαπασχόληση θα φθάσει στα 200 εκατομμύρια([13]).
Η ανεργία παραμένει υψηλή στην Ευρώπη, και σε αρκετές οικονομίες του ευρωπαϊκού Νότου πολύ υψηλή. Το ποσοστό απασχόλησης στην ΕΕ των 28, για τις ηλικίες 15-64, ήταν το 2007, 65,2 ενώ το 2014, 64,9. Στις οικονομίες, ωστόσο του ευρωπαϊκού Νότου, με πρώτη την Ελλάδα, η μείωση αυτή είναι τραγική ανάμεσα στο 2007, που ισούται με 60.9 και στο 2014 που είναι μόνο 49.4, αντίστοιχα. Σημαντική είναι και η μείωση του όγκου της απασχόλησης, για την Ισπανία, στο εξεταζόμενο αυτό διάστημα (65.8 και 56.0), και σε μικρότερο βαθμό της Πορτογαλίας, Ιταλίας και Ιρλανδίας[14].
Η ανεργία στις ΗΠΑ, παρότι τα μέτρα της νομισματικής της πολιτικής ήταν σαφέστατα λιγότερο αντιπληθωριστικά και περισσότερο επιθετικά, σε σύγκριση με την Ευρώπη, η παράλληλη πτωτική πορεία με το ΑΕΠ της ενισχύει την άποψη ότι πρόκειται για την έλευση ενός νέου σταδίου εξέλιξης, από το οποίο απουσιάζει η ανάπτυξη, και όχι για απλή ύφεση, που συναντιέται στην κατιούσα φάση του οικονομικού κύκλου. Όπως προκύπτει από σχετική έρευνα([15]), τα τελευταία 40 χρόνια μειώνονται συνεχώς η συμμετοχή στην απασχόληση ανδρών ηλικίας 24-54 ετών, καθώς και η δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Και αυτό που είναι ανησυχητικό είναι η παράλληλη πορεία ΑΕΠ και απασχόλησης από το 1947 ως το 2015.
Οι δυσμενείς επιπτώσεις του ρομποτισμού στην απασχόληση θεωρούνται νομοτελειακές, ακόμη και για τους αισιόδοξους, οι οποίοι απλώς στρέφονται προς εξελίξεις ή περιπτώσεις, που θα μπορούσαν να περιορίσουν την έντασή τους.
Τα αναμενόμενα δυσμενή αποτελέσματα των ρομπότ στην απασχόληση, επιβάλλεται να ερευνηθούν, πρώτον ως υποκατάστατά της και δεύτερον ως φορείς τεχνικής ευφυΐας. Και να προσθέσω, ότι ο χρόνος τρέχει πολύ γρήγορα, φέρνοντας μαζί του αστραπιαίες επαναστατικές μεταβολές.
αα)Τα ρομπότ ως υποκατάστατα της ανθρώπινης εργασίας
Τα ρομπότ έχουν ήδη αρχίσει να υποκαθιστούν την ανθρώπινη εργασία στις προηγμένες οικονομίες, με εντεινόμενους ρυθμούς. Το 2013 χρησιμοποιούνταν ρομπότ σε παγκόσμια βάση γύρω στο 1.2 εκατομμύριο. Το 2014 ο αριθμός τους έφθασε το 1.5 εκατομμύριο και προβλέπεται να αγγίξει το 1.9 εκατομμύριο το 2017. Οι δυνατότητές τους βελτιώνονται και πολλαπλασιάζονται με μεγάλη ταχύτητα. Χάριν παραδείγματος αναφέρω την περίπτωση ενός νέου ξενοδοχείου στην Ιαπωνία, με το όνομα Henn-na, στο οποίο τους πελάτες υποδέχονται, καταχωρούν και αποχαιρετούν, ρομπότ. Τα ρομπότ, στο ξενοδοχείο αυτό, είναι ακόμη σε θέση να οδηγήσουν τους πελάτες στα δωμάτιά τους, μιλώντας τους τη γλώσσα που προτιμούν, και να ρυθμίσουν τη θερμοκρασία. Στα δωμάτιά τους οι πελάτες του ξενοδοχείου μπορούν να έχουν φωνητικές οδηγίες για τη ρύθμιση του φωτισμού, και πληροφορίες για τον καιρό και την ώρα ([16]). Πάντοτε, χάριν παραδείγματος, γιατί ο κατάλογος των δυνατοτήτων υποκατάστασης της ανθρώπινης εργασίας είναι, ήδη, μακροσκελής και εμπλουτίζεται καθημερινά, αναφέρω ένα πείραμα της Amazon, προκειμένου να διαπιστώσει αν τα ρομπότ θα ήταν σε θέση να επιλέξουν αυτόματα κάποια αντικείμενα από τα ράφια αποθήκης, που απασχολούσε 50.000 άτομα, και να τα μετακινήσουν σε γύρω θέσεις. Στο διάστημα του πειράματος, ένα ρομπότ κατόρθωσε να εκτελέσει 10 από τα συνολικά 12 καθήκοντα. Η επιχείρηση αυτή, που βρίσκεται στο Βερολίνο, "προσέλαβε" 15.000 ρομπότ, και προγραμματίζει και πρόσθετα για το μέλλον. Στο χώρο των εστιατορίων, επιχειρήσεις χρησιμοποιούν ρομπότ για να υποκαταστήσουν ανθρώπινη εργασία, για παράδοση παραγγελμένου φαγητού, αλλά και για την επιλογή φαγητού, από τους πελάτες, αλλά και για την πληρωμή του λογαριασμού τους. Ένα είδος ρομπότ, με την ονομασία ΝΑΟ βοηθά τους ασθενείς να ξεπεράσουν το άγχος τους. Πρόσφατη έκθεση ([17]), που αναφέρεται στην απασχόληση στις τράπεζες προβλέπει ότι μέσα στην επόμενη δεκαετία, αυτές, θα μειώσουν κατά 30% την απασχόληση, εξαιτίας της χρήσης νέων τεχνολογιών. Ο οικονομολόγος Martin Ford προβλέπει ότι το σύνολο των θέσεων εργασίας της μεσαίας τάξης θα εξαφανιστεί, η οικονομική κινητικότητα θα διακοπεί και η πλουτοκρατία θα καταφύγει σε περιφραγμένες κοινότητες ή σε ιδιαίτερες πόλεις, που θα φυλάσσονται από αυτόματα στρατιωτικά ρομπότ και μη επανδρωμένα αεροπλάνα ([18]).
Καταλυτικής, επίσης, σημασίας μεταβολές προβλέπονται και στον ευρύτερο χώρο της εκπαίδευσης([19]), όπου η ψηφιακή νέα τεχνολογία, υποκαθιστά ήδη σε ολοένα ανερχόμενο ποσοστό την παραδοσιακή διδασκαλία, από την διδασκαλία μέσω Διαδικτύου. Η συμβολή αυτή της μορφής διδασκαλίας επιταχύνεται εξαιτίας δύο κυρίως λόγων. Ο πρώτος, έχει σχέση με την υποχώρηση του κοινωνικού Κράτους, ακόμη και στο χώρο της εκπαίδευσης, υπό την πίεση της ολοένα σκληρότερης εφαρμογής των νεοφιλελεύθερων συνταγών. Τα πανεπιστήμια της υφηλίου αναγκάζονται να εξαρτώνται συνεχώς περισσότερο από τα δίδακτρα των σπουδαστών, καθιστώντας έτσι τις σπουδές εξαιρετικά πολυέξοδες, καθώς οι κρατικές επιδοτήσεις περιορίζονται. Ο δεύτερος λόγος αναφέρεται στη νέα ψηφιακή/ρομποτική τεχνική πρόοδο, που περιορίζει δραματικά το κόστος σπουδών, εξασφαλίζει σχεδόν απεριόριστου βαθμού οικονομίες κλίμακας, και καθιστά τη μόρφωση προσιτή σε όλους. Αυτή η φάση των νέων τεχνολογιών θα έχει, μακροχρονίως, και εκτός απροόπτου, αναδιανεμητικές συνέπειες στις υπερβολικές ανισότητες κατανομής. Θα αυξήσει, όμως, ταυτόχρονα την ανεργία, τη φορά αυτή στο χώρο της εκπαίδευσης, καθώς προβλέπεται ότι σε μία 15ετία από σήμερα το 50% των αμερικανικών πανεπιστημίων θα έχει χρεοκοπήσει ([20]). Τέλος, δεν θα διασωθούν και οι μεταφραστές κειμένων, από την υποκατάστασή τους από ρομπότ. Στο χώρο αυτό έχει συντελεστεί εξαιρετική πρόοδος, έτσι που εύλογα να προβλέπεται ότι πολύ σύντομα η συμβολή του ανθρώπου δεν θα είναι πια απαραίτητη ([21]) .
Αυτές οι ελάχιστες παραπάνω αναφορές, είναι ωστόσο αρκετές για να πείσουν ότι ήδη τα ρομπότ έχουν διώξει από την αγορά εργασίας πολυάριθμους εργαζόμενους, αλλά και να αναγγείλουν ένα, πράγματι, εφιαλτικό μέλλον για την ανθρώπινη απασχόληση, μέσα στο οποίο δυστυχώς δεν υπάρχει θέση για αισιοδοξία. Ένα μέλλον όπου θα επικρατεί ανεξέλεγκτη ανεργία, που δεν θα αφήσει ανέπαφο κανένα είδος απασχόλησης, ακόμη και αυτά που απαιτούν γνώσεις, εξειδίκευση και προγραμματισμό. Και αν προς το παρόν η προσπάθεια συντονισμού εκπαίδευσης και απασχόλησης προτείνεται ως μέσο αντιμετώπισης της ζοφερής κατάστασης([22]), στο χώρο της απασχόλησης, στο άμεσο μέλλον, και στο μέτρο βέβαια, που αυτό μπορεί να προβλεφθεί, θα παύσει να είναι. Και τούτο διότι αποδεικνύεται ότι τα ρομπότ, όχι μόνο μαθαίνουν εξαιρετικά γρήγορα, από τη διδασκαλία των ανθρώπων, αλλά πρόσφατα άρχισαν να διδάσκονται αναμεταξύ τους([23]). Θα σωθούν κάποιες εξειδικευμένες εργασίες; Δύσκολο να το προβλέψει κανείς, και όχι οπωσδήποτε για μακροχρόνιο διάστημα. Αναφέρονται στην κατηγορία αυτή επιστήμονες, εξειδικευμένοι στο χώρο της υγείας, συγγραφείς, επιχειρηματίες και καλλιτέχνες.
Οι αρνητικές συνέπειες της επέκτασης του ρομποτισμού, στην απασχόληση, δεν περιορίζονται στο εσωτερικό των προηγμένων οικονομιών. Αντιθέτως, θα υποστήριζα ότι για τις αναδυόμενες οικονομίες, η κατάσταση είναι πολύ πιο απειλητική, γιατί εξαιτίας των νέων τεχνολογιών, χάνουν τα μέχρι τώρα προνόμιά τους, του χαμηλού εργατικού κόστους, και της μετεγκατάστασης επιχειρήσεων σε αυτές. Εκτιμάται, σχετικά, ότι η Κίνα έχασε 30 εκατομμύρια θέσεις εργασίας στη βιομηχανία, από το 1996 μέχρι σήμερα ή 25% του συνόλου, παρά την αύξηση του βιομηχανικού της προϊόντος, κατά 70% ([24]). Η πρώτη, λοιπόν, και η σημαντικότερη απειλή του ρομποτισμού εναντίον των αναδυόμενων και αναπτυσσόμενων οικονομιών, προβλέπεται ότι θα είναι εξάλειψη του αποφασιστικότερου προνομίου, που αυτές εξασφάλιζαν ως τώρα, αυτό της φθηνής εργασίας, το οποίο ενθάρρυνε παράλληλα και τη μετεγκατάσταση επιχειρήσεων σε αυτές. Αλλά, αν η φθηνή εργασία δεν είναι πια η οδός προς την οικονομική ανάπτυξη, τότε τι είναι; Στο σημείο αυτό, η γενική διαπίστωση του Thomas Picketty([25]), ότι ο ρυθμός απόδοσης του κεφαλαίου είναι ανώτερος του ρυθμού ανάπτυξης, μεταφέρεται στα ρομπότ, που εκλαμβάνονται ως είδος κεφαλαίου, και η απόδοσή τους θα πηγαίνει στους ιδιοκτήτες τους. Η διαφορά αυτή, υπέρ των ρομπότ, και σε βάρος της εργασίας, θα διευρύνεται διαχρονικά, δεδομένου ότι η ποιότητα και η ποσότητα της εργασίας των ρομπότ βελτιώνεται συνεχώς, σε αντίθεση με την ανθρώπινη εργασία, που παραμένει στάσιμη ([26]). Το κεφάλαιο, συνεπώς, εξακολουθεί να παραμένει ο μεγάλος νικητής του νέου μοντέλου των τελευταίων εξελίξεων, έχοντας ωστόσο χάσει την παραδοσιακή του μορφή. Στο μέτρο που είναι δυνατόν να προβλεφθεί το μέλλον, ολιγομελής/ ολιγαρχική ομάδα νεωτεριστών δεν θα αντιμετωπίζει καν πρόβλημα διανομής των κερδών της με συνδικαιούχους την ανειδίκευτη εργασία και το παραδοσιακό κεφάλαιο, που με δυσκολία θα επιβιώνουν, έχοντας εισόδημα κατώτερο του μέσου όρου, ενόσω θα ανταμείβονται σχεδόν αποκλειστικά οι φορείς νέων ιδεών. Στη φάση αυτή της καπιταλιστικής εξέλιξης είναι, ουσιαστικά, άχρηστη η ανειδίκευτη εργασία, ενώ υποβαθμίζεται, επίσης και η χρησιμότητα του παραδοσιακού κεφαλαίου.
Πριν λίγα χρόνια γινόταν λόγος για κοινωνία των 2/3, και η υγιής αντίδραση ήταν ότι θα έπρεπε να αποφευχθεί με κάθε τρόπο. Η κοινωνία, όμως, που τώρα αναμένεται, θα είναι του 1/10. Μια κόλαση, δηλαδή, για τους πολλούς ([27]).
Παράλληλα με τις καταστροφές που απειλούνται από την τεχνητή νοημοσύνη, υπάρχουν και προβλέψεις θετικών συνεπειών από τη χρήση των ρομπότ, στην οικονομία. Πρόσφατη μελέτη της Bank of America Merrill Lynch προβλέπει για το 2025, και για την Αμερική, ένα αποτέλεσμα ανανέωσης και δημιουργίας, από την τεχνητή νοημοσύνη, που θα αποφέρει 14-33 τρισεκατομμύρια δολάρια, στα οποία περιλαμβάνονται 9 τρισεκατομμύρια δολάρια, από τη μείωση της απασχόλησης εργατικού δυναμικού. Και από την πλευρά της μελέτης McKinsey προβλέπεται ανατροπή της κοινωνίας, από τη χρήση της τεχνικής νοημοσύνης, "10 φορές ταχύτερη και 300 φορές εντονότερη, περίπου δηλαδή 3000 φορές μεγαλύτερη επίδραση", από αυτήν που έφερε η Βιομηχανική Επανάσταση ([28]).
ββ) Η τεχνητή ευφυΐα και οι τρομακτικές απειλές της
Οι κίνδυνοι γύρω από την προϊούσα ικανότητα των ρομπότ να υποκαθιστούν το σύνολο της ανθρώπινης απασχόλησης φαίνονται χλωμοί, αν συγκριθούν με αυτά που απειλεί να φέρει η τεχνητή ευφυΐα. Κίνδυνοι αδιανόητοι, που δεν είναι δυνατόν να προβλεφθούν, αλλά ίσως να είναι δυνατόν να προληφθούν.
Ως πριν από λίγο τα ρομπότ ήταν ικανά να κάνουν σχετικά απλές προγραμματισμένες κινήσεις, που είχαν διδαχθεί από τους ανθρώπους και να πιάνουν και να μετακινούν αντικείμενα που είχαν δει προηγουμένως. Ήδη, τώρα, λειτουργούν σε πολύ ευρύτερα πεδία, έχουν πολύ προχωρήσει στην φωνητική απομίμηση, και το σπουδαιότερο που δημιουργεί απρόβλεπτους μελλοντικούς κινδύνους, είναι η απόκτηση ικανότητας να διδάσκονται μεταξύ τους ([29]). Το 2016 ο διευθυντής της Εθνικής Ευφυΐας James R. Clapper, στην ετήσια έκθεσή του για την ασφάλεια, κρούει τον κώδωνα κινδύνου για την τεχνητή νοημοσύνη. Οι σχετικοί κίνδυνοι είναι αρκετά γνωστοί από την επέκταση κακόβουλων προγραμμάτων, που κυκλοφορούν ολοένα συχνότερα στο Διαδίκτυο, και είναι γνωστά με το όνομα Blackshades. Εξάλλου, υποστηρίζεται από ορισμένους εξειδικευμένους στην ασφάλεια των υπολογιστών, ότι οι κακοποιοί του Διαδικτύου χρησιμοποιούν με εγκληματικό τρόπο την τεχνητή νοημοσύνη, εδώ και δέκα χρόνια([30]).
Οι κίνδυνοι από τα ρομπότ αρχίζουν και τελειώνουν με την παραδοχή ότι η εκμάθησή τους ακολουθεί γεωμετρική πρόοδο και τίποτε δεν αποκλείει, να ξεπεράσουν σε νοημοσύνη τον άνθρωπο. Ένα υποθετικό σενάριο είναι η κατάληψη του πλανήτη από υπέρ νοήμονα ρομπότ, που θα αποφασίζουν για την τύχη του, κάνοντας πέρα τους ανθρώπους ή ακόμη και εξολοθρεύοντας τους ([31]). Επιστήμονες, όπως οι Stephen Hawking και Elon Musk, προτείνουν έρευνες για να αποφευχθούν ανάλογες, όχι και τόσο απίθανες πια εξελίξεις.
Όπως και η ανθρώπινη εξυπνάδα οδηγεί συχνά σε ενέργειες που δεν γίνονται κατανοητές, έτσι και η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να προκαλέσει καταστάσεις, απρόβλεπτες, αδιανόητες και απειλητικές για τον άνθρωπο. Ιδιαίτερα και επειδή, όπως διαπιστώνεται ήδη σε πολλές περιπτώσεις, οι ενέργειες των ρομπότ ξεπερνούν τα όρια της ανθρώπινης διδασκαλίας. Αλλά αυτή η διάσταση των ρομπότ σημαίνει ότι ο άνθρωπος δεν είναι σε θέση, και στο μέλλον ακόμη λιγότερο θα είναι ικανός να ελέγχει τα ρομπότ. Η δική τους νοημοσύνη δίνει, ήδη, ενδείξεις ότι είναι διαφορετική και ξένη προς την ανθρώπινη και, επομένως, είναι ορατός ο κίνδυνος να καταστεί αδύνατη στο μέλλον οποιασδήποτε μορφής επικοινωνία ανάμεσα στον άνθρωπο και τα ρομπότ. Και με την υπόθεση ότι το είδος και η έκταση των γνώσεων των ρομπότ ακολουθούν ανεξέλεγκτες οδούς, μετά από κάποιο κρίσιμο σημείο, θα είναι απρόβλεπτες και οι ενέργειές τους. Επιπλέον, με την υπόθεση ότι η τεχνητή νοημοσύνη δείχνε να εξελίσσεται με ρυθμούς ταχύτερους της αντίστοιχης των ανθρώπων, το σενάριο υποδούλωσης του ανθρώπινου γένους στα ρομπότ μπορεί. σε μερικά χρόνια από σήμερα, να μην ανήκει στη σφαίρα της επιστημονικής φαντασίας.
ΙΙ. Προτάσεις για την αντιμετώπιση των κινδύνων από τις νέες τεχνολογίες
Είναι θέμα ζωής και θανάτου η εξεύρεση τρόπων, που θα εξασφαλίσουν στην ανθρωπότητα θετικές και όχι αρνητικές εξελίξεις από τις νέες τεχνολογίες. Παρότι το πρόβλημα είναι πολυσύνθετο και δυσχερές, ωστόσο θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι προς το παρόν ζούμε σε κοινωνία ανθρώπων, εμείς αποφασίζουμε για τις εξελίξεις, και συνεπώς έχουμε, ακόμη, τη δύναμη να αποτρέψουμε τη μετατροπή του πλανήτη μας σε κόλαση.
Ειδικότερα η λύση, στο πρόβλημα της ανεργίας, θα ήταν σχετικά εύκολη, αν δεν είχε επικρατήσει σε τόσο απαράδεκτα υψηλό βαθμό, ο υπέρμετρος ατομισμός, η χωρίς όρια συσσώρευση πλούτου από μια ολιγάριθμη ελίτ και η κορυφούμενη διαφθορά σε όλα τα επίπεδα. Έχω υποστηρίξει, εδώ, και χρόνια ότι η ανεργία αποτελεί, ουσιαστικά, ένα ψευδοπρόβλημα, με πραγματικό πρόβλημα την κατανομή του εισοδήματος ([32]). Και τούτο, επειδή η ανεργία είναι συνέπεια της κορυφούμενης ανισότητας κατανομής εισοδήματος και πλούτου, που έχει συγκεντρώσει το εισόδημα του 45% του παγκόσμιου ΑΕΠ στα χέρια μιας ελιτ από 62 μεγιστάνες.
Και για να συνεχίσω με την ανεργία, να υπενθυμίσω ότι έχει, ολοσχερώς, λησμονηθεί το γεγονός, ότι υπάρχει επιτυχές προηγούμενο για την αντιμετώπισή της. Πράγματι, το πρόβλημα δεν είναι νέο, καθώς τηρουμένων πάντοτε των αναλογιών, παρόμοιο είχε εμφανιστεί και επιτυχώς αντιμετωπιστεί μετά το πέρας του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, με την αθρόα προσέλευση γυναικών στην αγορά εργασίας. Ή αντιμετώπιση του προβλήματος της ανεργίας τότε έγινε με τον μόνο ορθολογικό τρόπο, που θα έπρεπε να υιοθετηθεί και στη σύγχρονη εποχή. Δηλαδή με δραστικό περιορισμό του επίσημου εβδομαδιαίου ωραρίου εργασίας, κατά περίπου 35%, τότε, σε σύγκριση με το αντίστοιχο προπολεμικό.
Είναι ξεκάθαρο ότι οι καταλυτικές μεταβολές στο καθεστώς της εργασίας του τέλους του 20ου και των αρχών του 21ου αιώνα απαιτούν μεγαλύτερη και όχι μικρότερη κρατική παρέμβαση, έτσι ώστε η ανεργία να μην εξακολουθήσει να χρησιμοποιείται ως το όχημα επίτευξης ολοένα μεγαλύτερης ανισοκατανομής, και για να αναχαιτιστεί η μετατροπή της αγοράς εργασίας, σε ολοένα αγριότερη ζούγκλα.
Για να μη μεταβληθεί σε κόλαση ο 21ος αιώνας, θα πρέπει να γίνει γρήγορα αποδεκτό και κατανοητό το γεγονός ότι οι βελτιωμένες ανθρώπινες γνώσεις, αποτελούν κληρονομιά του παρελθόντος και ανήκουν σε ολόκληρη την ανθρωπότητα. Γι’ αυτό και είναι αδιανόητο να μονοπωλούνται από το κεφάλαιο/ ή και από ολιγομελή ομάδα νεωτεριστών, με μοναδική δικαιολογία την έλλειψη νόμων και κανόνων κατανομής του εισοδήματος, στο νέο αναπτυξιακό στάδιο, που τώρα διανύει η ανθρωπότητα. Επιβάλλεται, λοιπόν, να επιχειρηθεί επίτευξη πλήρους απασχόλησης μέσω δραστικής μείωσης του ωραρίου εργασίας, όπως έγινε και στη μεταπολεμική οικονομία. Πράγματι, ενώ το 1840 η μέση εβδομαδιαία εργασία ήταν της τάξης των 70-80 ωρών, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μέχρι σήμερα αυτή περιορίστηκε γύρω στις 40 ή και ακόμη λιγότερες ώρες. Υπήρχε πλήρης απασχόληση και με τις περισσότερες και με τις μειωμένες ώρες εργασίας, ενώ η σημαντική μεταπολεμική μείωση του ωραρίου εργασίας ουδόλως εμπόδισε την επίτευξη ταχύτατων ρυθμών προόδου, στις τότε προηγμένες οικονομίες και χάρη σε αυτούς την πραγματοποίηση των 30 ένδοξων ετών.
Μια ανάλογη θαρραλέα απόφαση θα ήταν, και τώρα απολύτως επιβεβλημένη, για να αποφευχθούν τα χειρότερα που ήδη κυοφορούνται. Η πρωτοβουλία αυτή θα όφειλε να ληφθεί σε παγκόσμιο επίπεδο, για να μη διακινδυνεύσουν οι τυχόν οικονομίες που θα την υιοθετούσαν, με επιδείνωση της ανταγωνιστικότητάς τους. Και το μειωμένο ωράριο εργασίας θα όφειλε να φθάσει μέχρι του σημείου, που να επαναφέρει σε ισχύ τα μερίδια εργασίας και κεφαλαίου στο ΑΕΠ, όπως αυτά επικράτησαν στην Cobb-Douglaς συνάρτηση παραγωγής. Οι συνθήκες αυτές στο χώρο της αγοράς εργασίας αποτελούν εγγύηση για τη διατήρηση σχετικής μακροοικονομικής ισορροπίας και για την εξασφάλιση επαρκούς ενεργού ζήτησης για τα νέα προϊόντα/ υπηρεσίες, ώστε να ενθαρρύνεται η διενέργεια και η υιοθέτηση νεωτερισμών.
Συμπέρασμα
Ασφαλώς, δεν αποτελεί λύση, στα προβλήματα των οικονομιών του 21ου αιώνα η προσπάθεια αναχαίτισης των νέων τεχνολογιών, δεδομένου ότι η εφαρμογή τους συνδέεται με πλήθος θετικών αποτελεσμάτων, που σηματοδοτούν πρόοδο. Επειδή, ωστόσο, υπάρχουν κακές εμπειρίες μαζικής ανεργίας, ως συνέπεια νεωτερισμών στο παρελθόν, επιβάλλεται να ληφθούν δραστικά και αποτελεσματικά μέτρα, ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι δυσμενείς επιπτώσεις των νέων τεχνολογιών. Εκτός της αυταπόδεικτης ανάγκης προσαρμογής των νέων τεχνολογιών στις ειδικές συνθήκες των επί μέρους οικονομιών, με έμφαση στις αναδυόμενες, θα πρέπει ακόμη να υπογραμμιστεί η δυσκολία ή και αδυναμία αξιοποίησης των νέων τεχνολογιών σε περιβάλλον λιτότητας ή, και ακόμη χειρότερα, σε περιβάλλον αντιπληθωρισμού. Και τούτο, γιατί οι νέες τεχνολογίες αποτελούν όχημα προς ταχύτερη ανάπτυξη, η οποία απαιτεί ικανοποιητική ρευστότητα και καλύτερη/δικαιότερη κατανομή του εισοδήματος, για να εξασφαλιστεί επαρκής ζήτηση για τα προϊόντα και τις υπηρεσίες της νέας τεχνικής προόδου. Η, χωρίς ημερομηνία λήξης, λιτότητα της ΕΕ δεν προσφέρεται για την υιοθέτηση νέων τεχνολογιών.
Η υιοθέτηση νέων τεχνολογιών, εξάλλου, θα πρέπει να γίνει με μέτρο και όχι ανεξέλεγκτα. Η λήψη κάποιας μορφής προστατευτικών μέτρων, έτσι ώστε η οικονομία να είναι σε θέση να αξιοποιήσει σταδιακά τις νέες τεχνολογίες, και να μη συντριβεί από αυτές, κρίνεται ως sine-qua-non επιλογή της ακολουθητέας οικονομικής πολιτικής.
Καταλυτική, εξάλλου, σπουδαιότητα, στο δύσκολο αυτό στάδιο ανάπτυξης θα έχει η κρατική παρέμβαση στην οικονομία, με στόχο τον περιορισμό των ανισοτήτων, που προκαλούνται από την τεχνική πρόοδο. Εκτός από τον δραστικό περιορισμό των ωρών εργασίας, που κρίνεται ως το σπουδαιότερο μέτρο για την αποφυγή των δυσμενών επιπτώσεων των νέων τεχνολογιών, το κράτος θα πρέπει να επιδοθεί σε μεγάλης έκτασης επενδύσεις, προκειμένου να εξασφαλίσει εκπαίδευση υψηλών προδιαγραφών για όλους, που να συνδέεται με τις απαιτήσεις των νέων τεχνολογιών. Επίσης, αντί της υποχώρησης του κράτους Πρόνοιας, που εδώ και καιρό βρίσκεται σε εξέλιξη στην Ευρώπη, το κράτος θα πρέπει να εξασφαλίσει επάρκεια νοσοκομείων για δωρεάν περίθαλψη, να θέσει όρια στις ιδιωτικοποιήσεις, ιδίως επιχειρήσεων κοινής ωφέλειας, και να προβεί σε εντατικοποίηση διαρθρωτικών μεταβολών, κυρίως, στο χώρο της απασχόλησης, ώστε να γίνει καλύτερη και αποδοτικότερη χρησιμοποίηση του συνόλου των εργαζομένων.
Η ανοχή της κορυφούμενης ανεργίας, στις σύγχρονες οικονομίες, σε συνδυασμό με την έμπρακτη άρνηση υιοθέτησης του μοναδικού ενδεδειγμένου μέτρου για την αντιμετώπισή της (δηλαδή του δραστικού περιορισμού των ωρών εργασίας), αποτελεί αδιάψευστη μαρτυρία του ότι η ανθρωπότητα, σε πείσμα των επαναστατικών της πρόοδων στον τομέα των τεχνολογιών, δεν βελτίωσε, δυστυχώς, παράλληλα και την πλευρά της ηθικής της υπόστασης. Η άλλη όψη της ανεργίας είναι η άρνηση απόδοσης της αυξημένης παραγωγικότητας των νέων τεχνολογιών, σε ολόκληρη την ανθρωπότητα, όπου δικαιωματικά και ανήκει.
[1] Eric Brynjolfsson , Andrew McAfee and Michael Spence, New World Order, F.A. July/August 2014 pp. 44-53
[2] Lawrence H. Summers "The age of secular stagnation", Foreign Affairs-The world is flat, March/April 2016, pp 2 s.
[3] Robinson, J., and F. Wilkinson , "What has become of employment policy?"Cambridge Journal of Economics, March 1977, pp. 5-14
[4] The Rise ans Fall of American Growth (2016), The U.S. Standard of Living Since the Civil War, Princeton University Press
[5] Robert Solow, The Solow Productive Paradox: What do Computers do to Productivity? Jack E. Triplett Brookings Institution, 1998
[6] Των οικονομολόγων Carl Benedikt Frey και Michael Osborne του Oxford University
[7] Η μελέτη αναφέρεται στην αμερικανική οικονομία, που ωστόσο δεν διαφέρει σημαντικά από τις λοιπές προηγμένες δυτικές οικονομίες
[8] Daniela Rus (2015), "The robots are coming", Foreign Affairs, July/August, pp. 2-6
[9] "The future of home delivery" (2017), The Economist, 18.02
[10] "Aviation and robots"(2016), The Economist, 20.08
[11] Alex Fitzpatrick (2016), "Grappling with the right role for robots at work", Time 11.04
[12] ILO
[13] Sean Farrell (2016) The Guardian, 19.01
[14] Eurostat
[15] Bureau of Economic Analysis. Bureau of Labour Statistics and US Census
[16] Darrel. Μ. West (2015) "What happens if robots take the jobs? The impact of emerging technologies on employment and public policy", Center for Technological Innovation at Brookings, October
[17] "Digital Disruption" of Citigroup, 3/2016
[18] "Machine Translation-beyond Babel"(2017), Technology Quarterly/Language, The Economist 07.01
[19]«Τhe digital degree”(2014), The Economist-Briefing :The future of universities,28.06
[20] Η πρόβλεψη ανήκει στον Clayton Christensen του Harvard Business School
[21] "Machine Translation-beyond Babel"op.cit.
[22]"Learning and Earning" 2017), Special Report (Lifelong Education), The Economist 14.01
[23] Cade Metz (2017), "Machines that teach themselves", International New York Times, 19.09
[24] Eric Brynjolfsson , Andrew McAfee and Michael Spence, op.cit.
[25] Le capital au XXIe siècle (2013), Seuil, Paris
[26] Illah Reza Nourbakhsh (2014), ""The Comic Robot Dystorpia", Foreign Affairs, pp.23-28
[27] Eduarto Porter (2016),"New Technology poses new peril to array of jobs",International New York Times, 08.06
[28] "The return of the machinery question", Special Report, Artificial Intelligence(2016), The Economist,25.06
[29] Cade Metz, op.cit.
[30] John Markoff (2016), "An artificial intelligence evolves, so does its criminal potential" ,International New York Times, 25.10
[32] Μαρία Νεγρεπόντη-Δελιβάνη (1995) Aνεργία - Ένα ψευδοπρόβλημα; Eκδόσεις Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη
Ανάρτηση από: http://marianegreponti-delivanis.blogspot.gr
