Από το Τορίνο στον Βύρωνα - και στην αιωνιότητα!

Του Θανάση Ν. Παπαθανασίου
Δρ. Θεολογίας, εκπαιδευτικός
 

Ένας Ιταλός αντιφασίστας στην ελληνική αντίσταση

Στις 16 Απριλίου 1919 η οικογένεια Μπαραβάλλε στο Τορίνο της Ιταλίας απέκτησε ένα αγοράκι. Του έδωσαν το όνομα Μαρτσέλλο (Μάρκελλος). Προφανώς γλυκά όνειρα θα είχαν για τον γιο τους, ο πατέρας Στέφανος και η μητέρα του, της οποίας δεν έχουμε το όνομα[1].Όμως το παιδί γεννήθηκε σε ξεχωριστούς καιρούς, από εκείνους που απαιτούν, το κλειδί της ελευθερίας να είναι καμωμένο από αίμα. Όταν ο Μαρτσέλλο Μπαραβάλλε γινόταν 3,5 ετών, ο Μουσολίνι (μάλλον: ο φασισμός που από καιρό δυνάμωνε) κατελάμβανε την εξουσία στη Ρώμη.

Το 1940, με την εισβολή της φασιστικής Ιταλίας στην Ελλάδα, ο Μαρτσέλλο ήταν 21 ετών. Δεν ξέρουμε πότε στρατεύθηκε, παρά μόνο ότι κατά την κατοχή υπηρετούσε ως λοχίας στην ιταλική Φρουρά της Ταξιαρχίας Διοίκησης Δυτικού Τομέα, της Στρατιωτικής Αεροπορικής Διοίκησης της Ελλάδας. Στις 8 Αυγούστου 1943 η Ιταλία συνθηκολόγησε με τους συμμάχους, και ο στρατός της διαλύθηκε. Κάποια στελέχη του παραδόθηκαν στους Γερμανούς, άλλοι προσπάθησαν να διαφύγουν, και άλλοι, με αντιφασιστικά και αντιναζιστικά αισθήματα, προσχώρησαν στο ελληνικό αντάρτικο, συχνά μαζί με τον οπλισμό τους [2]. Ο Μπαραβάλλε ήταν ανάμεσα στους τρίτους.Σύμφωνα με την «Εθνική Ένωση της Ιταλικής Αντίστασης», το όνομα του Μαρτσέλλο Μπαραβάλλε δεν βρίσκεται στις λίστες των στρατιωτικών οι οποίοι είχαν ορκιστεί πίστη στο Φασισμό και το Ναζισμό. Τις λίστες αυτές τις είχε συγκροτήσει η διαβόητη «Ιταλική Κοινωνική Δημοκρατία» (Repubblica Sociale Italiana), ένα κρατίδιο το οποίο δημιούργησε ο Μουσολίνι στη Βόρεια Ιταλία στις 23 Σεπτεμβρίου 1943 (δηλαδή όταν είχε ήδη καταρρεύσει η Ιταλία), με τη στήριξη της Γερμανίας και των άλλων κρατών του Άξονα. Το φασιστικό αυτό εγχείρημα έσβησε κατά τις 25 Απριλίου 1945.

Τι ρίζες είχε άραγε ο αντιφασισμός του Μαρτσέλλο Μπαραβάλλε; Σχηματίστηκε, μήπως, κατά τη θητεία του, ή προερχόταν από την οικογένειά του; Δεν μπορούμε να απαντήσουμε – προς το παρόν. Είναι πάντως γεγονός ότι στην περιοχή του Τορίνο από παλιά υπήρχε δημοκρατική και αριστερή παράδοση, και στη δεκαετία του ’40 αντιφασιστικό αντάρτικο [3].Δεν γνωρίζουμε με ποια ελληνική ανταρτική οργάνωση συνεργάστηκε ο Μπαραβάλλε, και σε ποιον βαθμό [4], όμως από τα συμφραζόμενα των πληροφοριών που έχουμε, φαίνεται ότι εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ.

Στις 7 Αυγούστου 1944, δηλαδή ακριβώς έναν χρόνο μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, οι Γερμανικές δυνάμεις ενήργησαν μπλόκο στον Βύρωνα – το γνωστό, πλέον, στην ιστορία, Μπλόκο του Βύρωνα.  Ήδη κατά τις προηγούμενες μέρες είχαν υπάρξει στην περιοχή διάφορα περιστατικά και συγκρούσεις. Κατά το μεσημέρι της 7^ης Αυγούστου δύο Γερμανικοί λόχοι, συνεπικουρούμενοι από Ταγματασφαλίτες, άρχισαν να κυκλώνουν την περιοχή της πλατείας του Βύρωνα, κοντά στον Άγιο Λάζαρο. Σύντομα άρχισαν συγκρούσεις με δυνάμεις του ΕΛΑΣ στην οδό Χρυσοστόμου Σμύρνης και αλλού. Για να σπάσουν το μπλόκο, μαχητές του ΕΛΑΣ των ανατολικών συνοικιών επιτέθηκαν από δύο σημεία: αφενός από το Σκοπευτήριο της Καισαριανής και τη Ζωοδόχο Πηγή, και αφετέρου από το τότε Ρέμα της Γριάς, όπου τώρα βρίσκεται το πάρκο της οδού Καραολή και Δημητρίου. Υπήρξαν νεκροί και τραυματίες κι από τις δύο πλευρές, με τις Γερμανικές δυνάμεις τελικά να επιβάλλονται και να κυκλώνουν τον συνοικισμό κατά τις 5:30 το απόγευμα [5].Αποκορύφωση, η πολυσυζητημένη εκτέλεση συλληφθέντων, στον τοίχο του  παιδικού σταθμού Μοργκεντάου, επί της οδού Χρυσοστόμου Σμύρνης [6].

Δυο μέρες μετά, στις 9 Αυγούστου, ο Ληξίαρχος του Βύρωνα Γεώργιος Παπαντωνίου συνέταξε δέκα ληξιαρχικές πράξεις θανάτου «κατόπιν εκτελέσεως», βάσει πιστοποίησης του γιατρού Νικολάου Μυλωνά, και δήλωσης του δημοτικού υπαλλήλου Αλέξανδρου Καπόπουλου ότι τους νεκρούς μετέφερε η Αστυνομία από την οδό Χρυσοστόμου Σμύρνης στο κοιμητήριο του Βύρωνα [7].Στο Βιβλίο του Ληξιαρχείου οι πράξεις αυτές αριθμούνται από το 45 ως και το 54, η δε υπ’ αρ. 50 είναι του εικοσιπεντάχρονου Μαρτσέλλο Μπαραβάλλε.

Ήταν άραγε ο Μαρτσέλλο Μπαραβάλλε ανάμεσα σε όσους στήθηκαν στον τοίχο του Μοργκεντάου; Είναι πολύ πιθανό. Μήπως όμως έπεσε από τα γερμανικά πυρά κάπου παραδίπλα, κατά τις συμπλοκές του μπλόκου; Όποιος μελετά την ιστορία στοχαστικά, έχει μεν μπροστά του τη ληξιαρχική πράξη, έχει όμως και τη σιγή άλλων μαρτυριών και αφηγήσεων. Φυσικά, τα ερωτήματα αυτά, για το ακριβές σημείο της θυσίας του Μπαραβάλλε, αποτελούν λεπτολόγηση χωρίς ουσιαστική σημασία. Το σημαντικό, όπως κατέδειξε η έρευνα, είναι η παρουσία του μη Έλληνα αντιναζί στο Μπλόκο και η συμμετοχή του στον ελληνικό αντιναζιστικό αγώνα – στην πραγματικότητα στον πανανθρώπινο αγώνα για ελευθερία. Ο Μαρτσέλλο Μπαραβάλλε από το Τορίνο πρόσφερε στον Βύρωνα και στην ανυπόταχτη ανθρωπότητα το υψηλότερο δώρο: την ίδια του τη ζωή. Ποιος ξέρει τι πέρασε μπροστά από τα μάτια του στα τελευταία του λεπτά, ποιος ξέρει αν στην καρδιά του το «Bella Ciao» έσμιγε με το «Θέλουμε λεύτερη εμείς πατρίδα και πανανθρώπινη τη λευτεριά»!

Εννέα χρόνια αργότερα, η Ιταλική πολιτεία μερίμνησε για την αναγνώριση, εκταφή και ανακομιδή των οστών του. Στις 8 Ιουνίου 1953 (πάλι καλοκαίρι!) έγινε η εκταφή στο ιταλικό στρατιωτικό τμήμα του κοιμητηρίου του Βύρωνα. Συντάχθηκε Πρακτικό, το οποίο υπέγραψαν ο υπεύθυνος για τη διαδικασία Ντον Λουίτζι Γκιλάρντι, ο επικεφαλής της Αντιπροσωπείας για τον εντοπισμό Ιταλών πεσόντων στην Ελλάδα συνταγματάρχης Ε. Παλλότα, και δύο μάρτυρες των οποίων οι υπογραφές είναι δυσανάγνωστες. Τα οστά του Μαρτσέλλο τοποθετήθηκαν σε ξύλινο κιβώτιο, πάνω στο οποίο γράφτηκε το ονοματεπώνυμό του και μία ένδειξη ότι έλαβε τον αρ. 7 και ότι θα μεταφέρονταν πρώτα στην Αθήνα (ώστε κατόπιν να πάνε στην Ιταλία) [8].

Τα οστά του λοχία Μαρτσέλλο Μπαραβάλλε έφτασαν τελικά στο Μπάρι και εναποτέθηκαν εκεί, στο επιβλητικό Μνημείο των Πεσόντων του Υπερπόντιου Μετώπου, μαζί με δεκάδες άλλων Ιταλών στρατιωτικών που ξεψύχησαν έξω από την Ιταλία. Βρίσκονται στο τμήμα των πεσόντων στην Ελλάδα και την Αλβανία, και πάνω στη γκρίζα πλάκα που τα κλείνει αναγράφεται: Serg. (λοχίας) BARAVALLE Marcello [9].

Εκκρεμεί η συγκέντρωση στοιχείων για όλους, ει δυνατόν, τους μη-Έλληνες αντιφασίστες που πολέμησαν και έπεσαν στον Βύρωνα. Και η απόδοση ευγνώμονος τιμής. Όχι για ανούσιες μεγαλοστομίες, αλλά για μαθητεία στην ευθύνη και στον έρωτα για ελευθερία. Νυν και αεί, και ειδικά σε καιρούς που ξαναγίνονται ζοφεροί.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.       Τα στοιχεία τα αντλώ από επιστολές της «Εθνικής Ένωσης της Ιταλικής Αντίστασης» (Ρώμη, 20-5-2015) και του Ιταλικού Υπουργείου Άμυνας, Γενικής Επιτροπής Τιμής προς τους Πεσόντες (Ρώμη, 10-9-2015), προς την επιτροπή την οποία συγκρότησε στις 6-2-2015 το Δημοτικό Συμβούλιο του Δήμου Βύρωνα, κατόπιν ενστάσεων του παραρτήματος της Πανελλήνιας Ένωσης Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης για το γεγονός ότι η Διοίκηση του Δήμου πρόσθεσε στα μνημεία του Βύρωνα το όνομα του Ιταλού Μαρτσέλλο Μπαραβάλλε, ως εκτελεσθέντος στο Μπλόκο του Βύρωνα. Την επιτροπή αποτέλεσαν οι Αλέξης Σωτηρόπουλος, δημοτικός σύμβουλος, Γεωργία Τσαμούρη, εκπρόσωπος της ΠΕΑΕΑ, Απόστολος Κοκόλιας, συγγραφέας, Μαρία Μπικάκη από την παράταξη «Αριστερή Παρέμβαση», και ο υποφαινόμενος, τότε δημοτικός σύμβουλος, ο οποίος και συντόνισε τις εργασίες της επιτροπής. Τα πορίσματα της επιτροπής παρουσιάστηκαν και συζητήθηκαν στο Δημοτικό Συμβούλιο την Τετάρτη 21-6-2017. Για το όλο ζήτημα, τη συγκρότηση της επιτροπής, το έργο της, τις απόψεις που διατυπώθηκαν, αλλά και την έρευνα που ακόμη απομένει, ετοιμάζω εκτενές χρονικό και μελέτημα. Σκοπός του παρόντος κειμένου είναι ειδικά να κάνει ευρύτερα γνωστό τον Μαρτσέλλο Μπαραβάλλε. Ας σημειωθεί ότι τη μετάφραση των ιταλικών εγγράφων έκανε αφιλοκερδώς η Δρ. Νεότερης Ιστορίας Filomena Viviana Tagliaferi,.

 

2.       Φ. Κ. Βώρος, «Η κατάρρευση της Ιταλίας. Η τύχη των Μεραρχιών στην Ελλάδα», http://ellada-history.blogspot.gr/2015/10/blog-post.html

 

3.       Stefanie Prezioso, “The Anti-Fascist Revolution. Remembering the Action Party, one of Italy’s biggest anti-fascist partisan movements”, https://www.jacobinmag.com/2017/05/ italy-fascism-communist-party-world-war-two

4.       Οι ιταλικές επιστολές κάνουν λόγο μόνο για ένταξή του στο ένοπλο ελληνικό αντάρτικο.

5.       Ορέστης Μακρής, Ο ΕΛΑΣ της Αθήνας, Αθήνα 1985, σσ. 136-138. Απόστολος Κοκόλιας, 90 χρόνια Βύρωνας. Στους πρόποδες του Υμηττού, Βύρωνας 2013, σ. 219. Μαρία Μπικάκη, Οδοιπορικό της αντίστασης 1940-1944 στο Βύρωνα(Κοινωνικό Πολιτιστικό Κέντρο Βύρωνα), http://politistikokentrovirona.blogspot.gr/p/blog-page_23.html

6.       Όσον αφορά τον αριθμό τους, έχει γίνει λόγος για 11, 12 ή και 13. Δεν είναι του παρόντος η παρουσίαση της επιχειρηματολογίας των διαφόρων πλευρών, πάντως κατά τη γνώμη μου η έρευνα παραμένει ανοιχτή.

7.       Αλλά, για διαφόρους λόγους, δεν συντάχθηκαν ληξιαρχικές πράξεις για όλους. Κάποιοι μεταφέρθηκαν αλλιώς ή θάφτηκαν αλλού. Βλ. Κοκόλιας, ό.π., σ. 221, και «Το μπλόκο του Βύρωνα. Μια οφειλόμενη αποκατάσταση», http://www.stasivyrona.gr/stash-vyrwna/themata/culture/462-to-bloko-tou-vyrwna-mia-ofeilomenh-apokatastash

8.       Το Πρακτικό συνάπτεται στην επιστολή του Ιταλικού Υπουργείου Άμυνας, την οποία αναφέρω στη σημ. 1.

9.       Τις φωτογραφίες παρακάλεσα και μου την έστειλαν φίλοι Ιταλοί (8-8-2015), και τις κατέθεσα (22-12-2015) στην Επιτροπή.

 

 

Μπάρι: Το μνημείο των Ιταλών στρατιωτικών που έπεσαν έξω από την Ιταλία, και η οστεοθήκη του Μερτσέλλο Μπαραβάλλε.

Ανάρτηση από: http://politestouvirona.blogspot.gr