Η σύγχρονη δουλεία, όσο κι αν αυτό φαίνεται παράδοξο στον 21ο αιώνα, αποτελεί μία από τις σημαντικότερες απειλές για την Ανθρώπινη Ασφάλεια στον σύγχρονο κόσμο. Αφορά ένα ολοένα και μεγαλύτερο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού και συνιστά μία από τις πιο σοβαρές δραστηριότητες του οργανωμένου εγκλήματος.
Παράλληλα αποτελεί μία από τις σοβαρότερες καταπατήσεις των δικαιωμάτων του ανθρώπου θίγοντας στον πυρήνα του το πιο θεμελιακό δικαίωμα, αυτό της αυθυπαρξίας. Σύμφωνα με τα στοιχεία των αρμόδιων διεθνών οργανισμών, περίπου 40 εκατ. άνθρωποι σε όλο τον κόσμο βιώνουν καθεστώς δουλείας.
Από την ύπαρξη του φαινομένου δεν εξαιρείται και η Ελλάδα, με πιο ενδεικτικό παράδειγμα το έγκλημα του 2013 στις καλλιέργειες φράουλας της Μανωλάδας, το οποίο συγκλόνισε την κοινή γνώμη και για το οποίο η χώρα μας καταδικάστηκε στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ενώ οι νομικές συνέπειες αυτής της καταδίκης ήρθησαν μόλις πρόσφατα (άρση επιτήρησης) από το Συμβούλιο της Ευρώπης.
Συχνά ερχόμαστε αντιμέτωποι με καταστάσεις σύγχρονης δουλείας, είτε μέσω προσωπικής εμπειρίας είτε μέσω της ειδησεογραφίας. Στον ελληνικό αγροτικό τομέα συναντώνται περιστατικά με τα χαρακτηριστικά της «Μανωλάδας» -ως προς τις εργασιακές συνθήκες παραγωγής των προϊόντων- που μάλλον δεν μπορούν να θεωρηθούν μεμονωμένα.
Σχετική έρευνα που διενήργησε η ΜΚΟ Generation 2.0 (Νοέμβριος 2020), τα ευρήματα της οποίας παρουσιάζονται σε σχετική έκθεση, έρχεται επί της ουσίας να διατηρήσει το ενδιαφέρον γι’ αυτό το ζήτημα, εστιάζοντας στον ρόλο -αντί της παραγωγής- στον άλλο βασικό πόλο της αγοράς, αυτόν του καταναλωτή, και αναδεικνύοντάς τον ως σημαντικό στοιχείο στη συζήτηση για την καταπολέμηση των συνθηκών της σύγχρονης δουλείας.Η συνειδητοποίηση των καταναλωτών σχετικά με τους όρους της σύγχρονης δουλείας και τη στάση τους απέναντι στο θέμα καθίσταται συνεπώς ιδιαίτερα σημαντική.
Παράγοντες που ευνοούν τη σύγχρονη δουλεία
Ως προς τους λόγους εμφάνισης, ύπαρξης και διαιώνισης της σύγχρονης δουλείας, υπάρχουν πολλοί παράγοντες που επιτρέπουν ή/και προωθούν το φαινόμενο, τους οποίους μπορούμε να ταξινομήσουμε σε δύο μεγάλες κατηγορίες.
Η πρώτη κατηγορία αφορά πιο γενικούς -συστημικούς θα λέγαμε- παράγοντες, που σχετίζονται με τη «στρατολόγηση» εξαθλιωμένων εργατών ως φτηνού και ευέλικτου εργατικού δυναμικού σε «βρόμικες, επικίνδυνες και δύσκολες» δουλειές (dirty, difficult, dangerous) και βεβαίως με το γεγονός ότι η εκμετάλλευση της εργασίας τους προσφέρει τεράστια κέρδη. Η σύγχρονη δουλεία εκτιμάται ότι αποφέρει κέρδη 150 δισεκατομμυρίων δολαρίων ετησίως και είναι μία από τις τρεις πρώτες διεθνείς εγκληματικές δραστηριότητες, παράλληλα με τη διακίνηση ναρκωτικών και το εμπόριο πλαστών προϊόντων.
H δεύτερη κατηγορία αφορά, περισσότερο από την πρώτη, την ευάλωτη θέση των ίδιων των ατόμων, η οποία παίζει κεντρικό ρόλο στην εξώθησή τους σε συνθήκες σύγχρονης δουλείας ή στον εγκλωβισμό τους σε αυτές, όπως είναι η χρόνια ένδεια και η παντελής έλλειψη οικονομικών πόρων, καθώς επίσης και η έλλειψη νομιμοποιητικών και ταυτοποιητικών εγγράφων. Οσον αφορά την ευαλωτότητα, ένα επιπλέον εύρημα σχετίζεται με την ηλικία, καθώς ο βαθμός ευαλωτότητας θεωρείται απόλυτο χαρακτηριστικό των παιδικών ηλικιών και λιγότερο των ενηλίκων.
Πού εμφανίζεται η σύγχρονη δουλεία;
Καταστάσεις σύγχρονης δουλείας είναι δυνατό να εμφανιστούν σε όλο τον κόσμο, στοιχείο που βρίσκεται ελαφρώς σε αντίθεση με αντίστοιχη βρετανική μελέτη, όπου οι καταναλωτές θεωρούσαν ότι η δουλεία είναι κάτι που αφορά κυρίως μακρινές χώρες με λιγότερο ισχυρούς θεσμούς.
Στην ελληνική έρευνα τα στοιχεία δείχνουν ότι οι ερωτώμενοι αντιλαμβάνονται ότι υπάρχουν διαφορές στον τρόπο εκδήλωσης, την ένταση και την έκταση αυτού του φαινομένου, κυρίως ανάμεσα σε ανεπτυγμένες και αναπτυσσόμενες χώρες. Αυτή η άποψη βασίστηκε κυρίως στα διαφορετικά χαρακτηριστικά που έχουν οι χώρες σε νομικό, πολιτισμικό και κοινωνικό επίπεδο, αλλά και στις διαφορές που υπάρχουν στην παραγωγή προϊόντων και την παροχή υπηρεσιών, με διάφορες προεκτάσεις (σωματική-πνευματική καταπόνηση, έκδηλη-κρυφή εργασία, κ.ά.).
Εργασιακή εκμετάλλευση
Εκτός από τη δουλεία, η άλλη διάσταση του φαινομένου είναι αυτή της εργασιακής εκμετάλλευσης. Το 25% των θυμάτων trafficking στην Ε.Ε. είναι θύματα εργασιακής εκμετάλλευσης, αν και στη 2η έκθεσή της το 2018 η Ε.Ε. τόνισε ότι έχει γίνει πρόοδος όσον αφορά τον εντοπισμό θυμάτων εμπορίας για εργασιακή εκμετάλλευση.
Οι κύριοι τομείς όπου αυτή εμφανίζεται αφορούν τη γεωργία, τις κατασκευές, τις αλυσίδες τροφοδοσίας, τη μεταποίηση, τις υπηρεσίες καθαρισμού και την οικιακή εργασία. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι το 44% των εγγεγραμμένων θυμάτων στην Ε.Ε. είναι υπήκοοι Ε.Ε. και σχεδόν 1 στα 4 διακινείται σε κράτος μέλος της.
Πολιτεία και συνειδητοποιημένοι καταναλωτές: εισαγωγή αρχών «δέουσας επιμέλειας»
Ο ρόλος της οργανωμένης Πολιτείας, ειδικά σε παγκόσμιο και διακρατικό επίπεδο, αναφέρθηκε από όλους τους φορείς ως πρωταρχικός στην εν λόγω μελέτη. Σε αυτή τη θέση συγκλίνουν σε μεγάλο βαθμό και οι προσλαμβάνουσες των καταναλωτών που είναι έτοιμοι να στηρίξουν πρωτοβουλίες ελέγχου της σύγχρονης δουλείας σε θεσμικό επίπεδο και ενεργού εμπλοκής του ιδιωτικού τομέα στις προσπάθειες εξάλειψής της.
Φαίνεται επίσης ότι η υπόθεση της Μανωλάδας άφησε ένα αποτύπωμα στο καταναλωτικό κοινό στην Ελλάδα και λειτούργησε ως έναυσμα για μια ευρύτερη αντίδραση στην εκμετάλλευση, η οποία μάλιστα επηρέασε κάπως την αγορά και την πρόσκαιρη φήμη του προϊόντος.
Η ευαλωτότητα των μεταναστών-εργατών γης παρ’ όλα αυτά παραμένει σε υψηλό βαθμό, καθώς «συσσωρεύονται όλοι αυτοί οι παράγοντες κινδύνου» όπως η νομική κατάσταση, η έλλειψη γνώσης της γλώσσας και η γενικότερη ακραία φτώχεια. Τα πρόσφατα γεγονότα με τις συγκρούσεις μεταξύ αλλοδαπών εργατών γης και ντόπιων κατοίκων στο Τυμπάκι Ηρακλείου Κρήτης μάς κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για την ύπαρξη του φαινομένου και τους κοινωνικούς αυτοματισμούς που αυτό μπορεί να προκαλέσει.
Η πρόταση δημιουργίας και υιοθέτησης μιας ετικέτας για τα αγροτικά προϊόντα, η οποία θα πιστοποιεί ότι έχουν παραχθεί με σεβασμό στα δικαιώματα των εργατών, αξίζει την προσοχή μας, καθώς φαίνεται ότι οι καταναλωτές είναι έτοιμοι να αγκαλιάσουν μια τέτοια προσπάθεια. Προκειμένου να επιτευχθεί κάτι τέτοιο, όμως, απαιτείται η περαιτέρω διερεύνηση, μαζί με τους ίδιους τους παραγωγούς, των περιθωρίων συνεργασίας της πολιτείας με τους ίδιους και τους φορείς τους.
Γενικότερα ο ρόλος του καταναλωτή και της συνειδητοποίησής του θεωρείται από όλους τους θεσμικούς φορείς ιδιαίτερα σημαντικός, ως προς τη δύναμή του να επηρεάζει την κινητικότητα και την εμπορικότητα των προϊόντων στην αγορά. Πρέπει και μπορεί να αναβαθμιστεί, ώστε να ωθήσει τους οργανισμούς και τις επιχειρήσεις να ενισχύσουν περισσότερο τη διαφάνεια της εφοδιαστικής αλυσίδας μέσω υιοθέτησης κανόνων «δέουσας επιμέλειας» (due diligence) αλλά και βελτιώνοντας άρδην τις συνθήκες εργασίας σε ευρύτερο πλαίσιο.
Ειδικά για την προώθηση των μέτρων δέουσας επιμέλειας, το Γραφείο Εθνικού Εισηγητή για την καταπολέμηση εμπορίας Ανθρώπων εργάζεται συστηματικά θέτοντας τις εν λόγω αρχές ως εθνική προτεραιότητα στο Εθνικό Σχέδιο Δράσης 2019-2023 και συντονίζοντας τη συνέργεια κρατικών και διεθνών φορέων (ενδεικτικά αναφέρουμε, πιλοτικό πρόγραμμα «δέουσας επιμέλειας» στην εφοδιαστική αλυσίδα, το οποίο το ΓΕΘΕΙΣ προτίθεται να προωθήσει στα μνημόνια συνεργασίας με τον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα), για να δοθεί μια συντεταγμένη εθνική απάντηση μηδενικής ανοχής στην παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων που διαπράττει το έγκλημα της Εμπορίας Ανθρώπων.
Εν κατακλείδι, η υιοθέτηση από τις μεγάλες εταιρείες της αρχής της «μηδενικής ανοχής» απέναντι στο φαινόμενο της σύγχρονης δουλείας, κατ’ αντιστοιχία με τις αρχές που υιοθετούνται απέναντι στους κινδύνους της κλιματικής αλλαγής, θα ήταν μια σοβαρή συνεισφορά στην προσπάθεια καταπολέμησης του εν λόγω φαινομένου σε διεθνές επίπεδο.
