Του Gabriel Zacarias
[Μετάφραση του σημειώματος του Gabriel Zacarias το οποίο δημοσιεύτηκε στις 23 Μαρτίου στον ιστότοπο Revista Cult, Πηγή: https://poetrymustbedonebyeachandeveryone.blogspot.com]
Αυτή η κοινωνία που καταργεί τις γεωγραφικές αποστάσεις, εμπερικλείει την απόσταση, ως θεαματικό διαχωρισμό.Γκυ Ντεμπόρ, Η Κοινωνία του Θεάματος, §167
Μιλούσα μ’ ένα φίλο που ζει στο Μπέργκαμο, πόλη στον Βορά της Ιταλίας όπου σπούδασα και η οποία επί του παρόντος είναι μία από τις πλέον πληγείσες λόγω της επιδημίας του κορονοϊού. Μου περιέγραψε την κατάσταση σαν «ένα ατελείωτο επεισόδιο του Black Mirror» (Μαύρος Καθρέφτης). Όντως, είναι δύσκολο να αγνοήσεις την αίσθηση πως βιώνουμε μια δυστοπία, όπως αυτές που αναπαριστώνται σε τόσες σειρές του είδους. Δεν είναι σύμπτωση ότι ο Μαύρος Καθρέφτης, ίσως η πλέον διάσημη σ’ αυτές τις σειρές, εμπεριέχει τη λέξη «καθρέφτης» στον τίτλο τής. Τα επεισόδια της δεν αναπαριστούν έναν μακρινό κόσμο –μια μακρινή εποχή, απόμακρους γαλαξίες, παράλληλα σύμπαντα– αλλά ένα κοντινό μέλλον μιας απροσδιόριστης χρονολόγησης. Παράδοξο και οικείο μαζί, το μυστήριό του μας επιτρέπει να φανταστούμε τι θα οδηγήσει στην ενδυνάμωση τάσεων που είναι ήδη παρούσες στους καθημερινούς μας βίους. Ίσως αυτό που βιώνουμε αυτή τη στιγμή μπορεί να γίνει κατανοητό με τον ίδιο τρόπο. Ο εκτροχιασμός της κανονικότητας μας φαίνεται να αναγγέλλει ένα εγγύς μέλλον (ήδη ξεκίνησε) τόσο παράξενο και οικείο. Μπορούμε να μάθουμε κάτι για τον κόσμο στον οποίο ζούμε από τούτο το «ατελείωτο επεισόδιο»; Ασυνήθιστες στιγμές ή καιροί κρίσεων μπορούν τουλάχιστον να χρησιμέψουν καλύτερα στην κριτική αντίληψη της συνηθισμένης κανονικότητας μας. Έχω προτείνει αλλού ότι εξετάζουμε τον «καθρέφτη της τρομοκρατίας» ως ένα τρόπο να κατανοήσουμε καλύτερα την κοινωνία του ύστερου καπιταλισμού που έχει σπείρει νέες μορφές τρομοκρατίας.[1] Παρομοίως, θεωρώ ότι είναι συναφές να αναλογιστούμε επί του παρόντος από το είδωλο που σχηματίζεται επάνω στο μαύρο καθρέφτη της πανδημίας.
Η κατάσταση μας καλεί να σκεφτούμε επάνω σε αρκετά επίπεδα: πολιτική οργάνωση, οικονομική αναπαραγωγή, η σχέση με τη φύση και οι χρήσεις της επιστήμης. Θέλω μόνο να θεματοποιήσω εδώ το πρόβλημα στην ιδέα της «κοινωνικής αποστασιοποίησης» (social distancing), που έγινε γρήγορα αποδεκτή ως κανόνας ανά την υφήλιο, οδηγώντας στην προοδευτική απαγόρευση των συναντήσεων και στην κανονικοποίηση μιας καθημερινότητας που διεξάγεται σε απομόνωση. Η κατάσταση της πανδημίας βασίζεται σε μια αντίφαση που πρέπει να της δοθεί έμφαση. Η ραγδαία εξάπλωση της νόσου είναι το αποτέλεσμα των παγκόσμιων ροών που έχουν ενώσει τους πληθυσμούς σε πλανητική κλίμακα. Από τη πανδημία γεννιέται το παράδοξο ενός παγκόσμιου πληθυσμού ενοποιημένου σ’ ένα καθεστώς ίσου περιορισμού. Κοντολογίς, υπάρχει μια πάγια απομόνωση των ατόμων σ’ έναν πλήρως συνδεδεμένο κόσμο. Τούτο το παράδοξο δεν είναι ένα αποκλειστικό παράδοξο της πανδημίας, αλλά ένα παράδοξο που η πανδημία έχει οδηγήσει στ’ άκρα, κι έτσι το έκανε ορατό. Στην πραγματικότητα, η διαλεκτική μεταξύ διαχωρισμού και ενοποίησης (των διαχωρισμένων) βρίσκεται στη βάση της εξέλιξης του Δυτικού καπιταλισμού ο οποίος έχει ενοποιήσει την υφήλιο.
Ο Γκυ Ντεμπόρ είχε ήδη προσέξει αυτή τη διαρθρωτική αντίφαση όταν επιχειρούσε να εξηγήσει τη «θεαματική» φάση του καπιταλισμού, η οποία προαναγγέλθηκε στα μέσα του περασμένου αιώνα. Αυτό που αποκάλεσε «η κοινωνία του θεάματος» ήταν μια κοινωνική μορφή που βασιζόταν στην αρχή του διαχωρισμού. Ό,τι συνήθως περιγράφτηκε σαν μια κοινωνία μαζικής επικοινωνίας μπορεί να κατανοηθεί, αντιθέτως, ως μια κοινωνία όπου η ικανότητα να επικοινωνείς είναι χαμένη μαζικά. Η επικοινωνία με την στέρεή της έννοια ήταν το προνόμιο της κοινοτικής ζωής, μια κοινή γλώσσα που δημιουργούσε η κοινή εμπειρία. Αυτό που συνέβη στις κοινωνίες του προηγμένου καπιταλισμού ήταν ακριβώς το αντίθετο. Η επέκταση στο χώρο –μεγάλες πόλεις, απομακρυσμένα προάστια, παγκόσμια οικονομική κυκλοφορία– κι ο εξορθολογισμός της εργασίας, με την υπερεξειδίκευση των ατομικών καθηκόντων, σηματοδότησε την συμπαγή απόσταση μεταξύ των ανθρώπων και την απώλεια κοινών αντιλήψεων, παράγοντας ο οποίος ενισχύθηκε από το κρατικό μονοπώλιο επάνω στην οργάνωση της συλλογικής ζωής. Η σταδιακή εξαφάνιση της κοινότητας και των μορφών επικοινωνίας τής ήταν το προαπαιτούμενο για την ανάδυση των μέσων μαζικής επικοινωνίας – τα οποία είναι ακριβώς το αντίθετο από τα μέσα της επικοινωνίας, δεδομένου ότι βασίζονταν στην αύξηση της πραγματικής απομόνωσης. Τα εκατομμύρια των θεατών, ευθυτενή μπροστά στους τηλεοπτικούς τους δέκτες, καταναλώνοντας τις ίδιες εικόνες χωρίς να επικοινωνούν μέταξύ τους, παρέμεινε μια απολύτως σαφής αναπαράσταση του γεγονότος ότι το Θέαμα, όπως ο Ντεμπόρ έγραψε, «συνενώνει το διαχωρισμένο, αλλά το συνενώνει ως διαχωρισμένο» (§29). Πολλοί πιστεύουν ότι αυτή η παρατήρηση και η κριτική που τη συνοδεύει θα ήταν παρωχημένη στον σημερινό κόσμο χάρη στην έλευση του διαδικτύου και των τεχνολογιών που πηγάζουν απ’ αυτό. Αντί για θεατές ευθυτενείς μπροστά απο τους χθεσινούς τηλεοπτικούς δέκτες, σήμερα θα είχαμε «δραστήριους» θεατές που ανταλλάσσουν μηνύματα, παράγουν και αναμεταδίδουν το δικό τους περιεχόμενο. Αλλά η αλήθεια είναι πως τίποτα δεν αμφισβήτησε τον τελευταίο μισό αιώνα τον θεμελιώδη διαχωρισμό που υπόκειται στην συγκεκριμένη ανάπτυξη των τεχνολογιών επικοινωνίας. Η απολύτως συνηθισμένη σκηνή μιας παρέας φίλων γύρω από ένα τραπέζι εστιατορίου, οι οποίοι αντί να μιλούν ο ένας με τον άλλο κοιτούν τις οθόνες των κίνητών τούς, είναι αρκετή για να αποδείξει αυτή την αλήθεια. Σήμερα, το διαχωρισμένο ενώνεται ως διαχωρισμένο όπου καταλαμβάνει τον ίδιο φυσικό χώρο.
Αυτό που έκλεψαν από εμάς τούτη τη στιγμή, εν μέσω πανδημίας, ήταν η δυνατότητα συνύπαρξης στον φυσικό χώρο. Υπό τις παρούσες συνθήκες, η απαγόρευση των συναντήσεων και η υποχρέωση του περιορισμού φαίνονται πιο εύκολα αποδεκτές από έναν παγκόσμιο πληθυσμό απ’ ότι θα ήταν η απαγόρευση ή η διακοπή του ίντερνετ και των κοινωνικών δικτύων. Κατά ειρωνικό τρόπο, η «κοινωνική αποστασιοποίηση» διατείνεται τώρα σαν η μεγάλη σωτηρία μιας κοινωνίας που ήταν πάντοτε εδραιωμένη στην αποστασιοποίηση. Ο μόνος τόπος συνάντησης σε μία κοινωνία εμπορευματικής παραγωγής, είναι στην πραγματικότητα, η αγορά – εκεί είναι που τα εμπορεύματα οδηγούν τους παράγωγούς τους και τους καταναλωτές από το χέρι και είναι που εκ μέρους τούς οι άνθρωποι συναντιόνται. Είναι η απουσία αυτών των συναντήσεων, που τώρα απαγορεύτηκαν, η οποία μας εκπλήσσει τόσο πολύ – το κλείσιμο των χώρων δουλειάς και κατανάλωσης. Αλλά ο καπιταλισμός, που ήταν μια κοινωνική σχέση μεσολαβημένη από πράγματα, σχίστηκε σε μια κοινωνική σχέση μεσολαβημένη από εικόνες. Και είναι ήδη δυνατό να είσαι σ’ ένα μέρος χωρίς να βρίσκεσαι εκεί∙ είναι δυνατό να εργάζεσαι (σ’ ένα ορισμένο βαθμό) και να καταναλώνεις (χωρίς όριο) χωρίς να χρειάζεται να φύγεις από το σπίτι. Η μεγάλη υπόσχεση που επαναλήφθηκε από τις διαφημίσεις πως όλος ο κόσμος είναι στο χέρι μας μ’ ένα απλό άγγιγμα της οθόνης –όλα μπορούν ν’ αγοραστούν και να παραδοθούν στα σπίτια μας– δεν ήταν ανέκαθεν η υπόσχεση ενός εθελοντικού περιορισμού;
Με αυτή την έννοια, η κατάσταση έκτακτης ανάγκης της πανδημίας φαίνεται να έχει πραγματώσει, τουλάχιστον εν μέρει, το όνειρο του καπιταλισμού. Εάν το δυστοπικό επεισόδιο το οποίο προς το παρόν βιώνουμε αποδειχθεί ένα «ατελείωτο επεισόδιο», δεν θα ήταν δύσκολο να φανταστεί κανείς ένα πληθυσμό τελείως εγκλιματισμένο στις εικονικές σχέσεις και στην απομόνωση που τρέφεται από το Νετφλιξ και τις υπηρεσίες παράδοσης (delivery). Τα ταξίδια θα απαγορευτούν και θα επιτρέπονται μόνο για τις ροές των εμπορευμάτων, ως αποτέλεσμα ενός τομέα παραγωγής κατ’ εξοχήν αυτοματοποιημένης. Το Θέαμα που αγωνιζόταν να καταστρέψει τον δρόμο, να καταργήσει τη συνάντηση και να εξαφανίσει όλους τους χώρους του διαλόγου –να εξουδετερώσει τις εναλλακτικές στην θεαματική ψευδο-επικοινωνία– θα έχει τελικά κερδίσει. Ο πραγματικός χώρος, εγκαταλελειμμένος από τ’ ανθρώπινα όντα που σε περιορισμό και βεβιασμένα θα έχουν τραπεί σε φυγή μέσω της εικονικότητας, θ’ ανήκει αποκλειστικά στα εμπορεύματα. Η ανθρώπινη κυκλοφορία «υποπροϊόν της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων», θα έχει τελικά καταστεί περιττή και ολόκληρος ο κόσμος θα έχει παραχωρηθεί «(σ)τα εμπορεύματα και τα πάθη τούς» (Debord, §168 and §66).
Με αυτή την έννοια, η κατάσταση έκτακτης ανάγκης της πανδημίας φαίνεται να έχει πραγματώσει, τουλάχιστον εν μέρει, το όνειρο του καπιταλισμού. Εάν το δυστοπικό επεισόδιο το οποίο προς το παρόν βιώνουμε αποδειχθεί ένα «ατελείωτο επεισόδιο», δεν θα ήταν δύσκολο να φανταστεί κανείς ένα πληθυσμό τελείως εγκλιματισμένο στις εικονικές σχέσεις και στην απομόνωση που τρέφεται από το Νετφλιξ και τις υπηρεσίες παράδοσης (delivery). Τα ταξίδια θα απαγορευτούν και θα επιτρέπονται μόνο για τις ροές των εμπορευμάτων, ως αποτέλεσμα ενός τομέα παραγωγής κατ’ εξοχήν αυτοματοποιημένης. Το Θέαμα που αγωνιζόταν να καταστρέψει τον δρόμο, να καταργήσει τη συνάντηση και να εξαφανίσει όλους τους χώρους του διαλόγου –να εξουδετερώσει τις εναλλακτικές στην θεαματική ψευδο-επικοινωνία– θα έχει τελικά κερδίσει. Ο πραγματικός χώρος, εγκαταλελειμμένος από τ’ ανθρώπινα όντα που σε περιορισμό και βεβιασμένα θα έχουν τραπεί σε φυγή μέσω της εικονικότητας, θ’ ανήκει αποκλειστικά στα εμπορεύματα. Η ανθρώπινη κυκλοφορία «υποπροϊόν της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων», θα έχει τελικά καταστεί περιττή και ολόκληρος ο κόσμος θα έχει παραχωρηθεί «(σ)τα εμπορεύματα και τα πάθη τούς» (Debord, §168 and §66).
Αυτό είναι απλώς μια άσκηση της φαντασίας – ένα απίθανο σενάριο προς το παρόν. Είναι ωστόσο, εύκολο να περιμένουμε ότι στο μέλλον θα γίνουμε μάρτυρες μιας αύξησης του ελέγχου στις παγκόσμιες ροές και την κυκλοφορία των ανθρώπων υπό υγειονομικά προσχήματα, με μια προοδευτική κανονικοποίηση των τρέχουσων ασυνήθιστων διαδικασιών (μ’ ένα παρόμοιο τρόπο αυτού που ξέρουμε για την τρομοκρατία μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001). Σε κάθε περίπτωση, είναι πάντοτε απερίσκεπτο να κάνεις προβλέψεις εν μέσω τόσων αβεβαιοτήτων. Αλλά οι στιγμές απαιτούν συλλογισμό και να σκεφτούμε ότι εκείνο που πραγματικά γνωρίζουμε είναι και το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε. Εκείνο που αισθανόμαστε ότι είναι το λιγότερο προβληματικό τούτη τη στιγμή είναι ίσως αυτό που χρειάζεται να θεματοποιηθεί συγκεκριμένα ως πρόβλημα. Μένει να ευελπιστούμε πως η κοινωνική αποστασιοποίηση θα μετατραπεί στο αποτέλεσμα της αποστασιοποίησης (Verfremdungseffekt) με την έννοια που απέδωσε ο Μπρεχτ – εκείνη μιας ρήξης με την αυτόνομη αναπαράσταση της κοινωνίας του θεάματος και των ψευδαισθήσεών της (εκ των οποίων η μεγαλύτερη όλων: εκείνη της καπιταλιστικής οικονομίας, μίας παρανοϊκής και ακατάπαυστης αναπαραγωγής της αφηρημένης αξίας ενάντια στη ζωή). Μια αποστασιοποίηση σε σχέση με τούτη τη μορφή κοινωνίας: μια ευκαιρία αναγκαία για να επανεξετάσουμε κριτικά τους διαχωρισμούς που την ίδρυσαν και τους περιορισμούς που επιβάλλονται από τον καπιταλισμό στο καθημερινό μας βίο.
[1] (Σ.τ.μ.) Ο συγγραφέας υποννοεί το βιβλίο του που κυκλοφόρησε το 2018 στη Βραζιλία με τίτλο, Στο Καθρέφτη της Τρομοκρατίας: Τζιχαντ και Θέαμα – No espelho do terror: jihad e espetáculo , São Paulo: Elefante, 2018.
