.png)
Του Γιάννη Περάκη
Κάθε φορά που συμβαίνουν μεγάλα, δυσάρεστα και αποκρουστικά γεγονότα μετά την πρώτη αντίδραση που συνήθως είναι τα συναισθήματα της οργής, της λύπης ή της απέχθειας, αντικαθίσταται με την περισυλλογή με στόχο την εξήγηση τους.
Αυτό συνέβη αυτές τις ημέρες με τις φωτιές, την δολοφονία του Αντώνη και τώρα με τις πλημμύρες. Το ερευνητέο σήμερα αποτελεί η παθητική στάση και αντίδραση μιας μεγάλης μερίδας πολιτών απέναντι σε όλα αυτά τα γεγονότα.
Στο Α-Μέρος θα διερευνηθεί το φαινόμενο της Αλλοτρίωσης, με την απόπειρα της ερμηνεία της, αλλά συμπεριλαμβάνοντας και τις τυχόν παρενέργειες της.
Στη καθημερινή ζωή η αλλοτρίωση σημαίνει συνήθως αποξένωση ή απομάκρυνση από πρώην φίλους ή συναδέλφους 1.
Η πρώτη και βασική προυπόθεση της διαδικασίας της αλλοτρίωσης δέον να αναζητηθεί στη βασική αρχή της πολιτικής οικονομίας, την ατομική ιδιοκτησία. Δεν καταφέρνει να εξηγήσει την αιτία για τη διαίρεση μεταξύ εργασίας και κεφαλαίου 2.
Η αρχή αυτή θεωρείται για την σύγχρονη πολιτική οικονομία ως δεδομένη και προαπαιτούμενη.
Μια ανάγλυφη περιγραφή της αλλοτρίωσης συναντάται3 στα Οικονομικά Φιλοσοφικά Χειρόγραφα: «Τι συνιστά την αλλοτρίωση της εργασίας; Πρώτον, το γεγονός ότι η εργασία είναι εξωτερική προς τον εργάτη, δηλαδή δεν ανήκει στη βαθύτερη ύπαρξή του, επομένως ο εργάτης δεν επιβεβαιώνει τον εαυτό του στην εργασία, αλλά αρνείται τον εαυτό του, νοιώθει μίζερος και καθόλου ευτυχισμένος…].
Ο εργάτης όσο περισσότερα αγαθά παράγει, τόσο φθηνότερο εμπόρευμα γίνεται. Η εργασία δεν παράγει μόνο εμπορεύματα παράγει επίσης τον εαυτό της και τους εργάτες σαν εμπόρευμα 4.
Επίσης, στην πλειοψηφία τους στις οικογένειες εργάζονται και οι δύο γονείς, σε αντίθεση με τα προηγούμενα χρόνια όπου εργαζόταν μόνο ο ένας.
Η αποξενωμένη εργασία όχι μόνο α) αποξενώνει τη φύση από τον άνθρωπο και β) αποξενώνει τον άνθρωπο από τον εαυτό του, αλλά εξαιτίας αυτού αποξενώνεται από το είδος του 5.
Η αυτοαλλοτρίωση είναι ορισμένες αντικειμενικές διαδικασίες, που έχουν επακόλουθο τους το γεγονός ότι το άτομο βρίσκεται σε μια ορισμένη κατάσταση, όσον αφορά τη σχέση του με την ίδια του την προσωπικότητα, τη σχέση του με τούς άλλους ανθρώπους και την κοινωνία. Αυτές οι αντικειμενικές διαδικασίες αντανακλώνται φυσικά με ειδικό τρόπο στη συνείδηση των ανθρώπων, πού νιώθουν ότι είναι έρημοι, χαμένοι ανάμεσα στο πλήθος, χωρίς σκοπό στή ζωή τους. Ωστόσο, αυτή η αυτεπίγνωση είναι, σε σχέση με τις αντικειμενικές διαδικασίες πού την προκαλούν, δευτερεύουσας φύσης. Μέ άλλα λόγια: ο άνθρωπος δεν είναι αλλοτριωμένος (με την έννοια τής αυτοαλλοτρίωσης), επειδή έτσι αισθάνεται, αλλά αντίστροφα, νιώθει τέτοια συναισθήματα επειδή βρίσκεται σε μια αντικειμενική κατάσταση, πού ονομάζεται αυτοαλλοτρίωση.
Όταν αναφερόμαστε στο σημερινό αγοραίο χαρακτήρα της αλλοτρίωσης, τότε περικλείεται η παραδοχή της μαζικής αλλοτρίωσης. Στη σημερινή κοινωνία ελάχιστοι θα διαφωνούσαν με το ότι, όταν αναφερόμαστε στην αλλοτρίωση εννοούμε τη μαζική. Υπέρ αυτής της άποψης συνηγορεί η τεράστια ανάπτυξη σε ποσότητα και ο βομβαρδισμός κάθε είδους πληροφοριών που με τη βοήθεια της τεχνολογίας έχει σχεδόν εκμηδενιστεί η απόσταση και ο χρόνος, επιχειρώντας να καταστήσουν τον άνθρωπο έναν άβουλο καταναλωτή προϊόντων.
Εύλογα επέρχεται ο προβληματισμός κατά πόσο οι κοινωνικές συνθήκες διευκολύνουν προς την κατεύθυνση της αυτοπραγμάτωσης του ατόμου, ή εντείνουν την αλλοτρίωση, καθώς η αυτοαποξένωση συνδέεται με την αυτοπραγμάτωση ως αντίθετη
Η κοινωνία δημιουργεί για τον εαυτό της ένα όργανο για τη διαφύλαξη των κοινών συμφερόντων της από εσωτερικές και εξωτερικές επιθέσεις. Αυτό τό όργανο είναι η κρατική εξουσία. Μόλις δημιουργηθεί, αυτό το όργανο γίνεται ανεξάρτητο απέναντι στην κοινωνία και μάλιστα όσο περισσότερο γίνεται όργανο μιας ορισμένης τάξης, τόσο περισσότερο επιβάλλει άμεσα την κυριαρχία αυτής της τάξης 6.
Στη μαρξική θεωρία, βάση και εποικοδόμημα αποτελούν θεμελιώδεις κατηγορίες της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας (ιστορικός υλισμός), στις οποίες αντανακλάται η δομή ενός οικονομικού κοινωνικού σχηματισμού και η νομοτελειακή διαλεκτική συνάρτηση και αλληλεπίδραση μεταξύ των παραγωγικών, οικονομικών σχέσεων και του συνόλου των υπόλοιπων σχέσεων.
Αυτή η λειτουργία δεν εμφανίζεται λοιπόν παρά με τη διαίρεση τής κοινωνίας σε αντίπαλες τάξεις. «Εδώ εκφράζεται με κάθε σαφήνεια η βασική ιδέα του μαρξισμού για τον Ιστορικό ρόλο και τη σημασία του Κράτους. Το Κράτος είναι το προϊόν και η έκφραση του γεγονότος ότι οί ταξικές αντιφάσεις είναι Ασυμβίβαστες. Το Κράτος γεννιέται τότε, όταν αντικειμενικά οι ταξικές αντιφάσεις δεν μπορούν νά συμφιλιωθούν.
Και άντίστροφα: η ύπαρξη του Κράτους αποδεικνύει ότι στις ταξικές αντιφάσεις δέ χωράει συμφιλίωση» 7
Κομβικό σημείο θεωρούνται οι αξίες και τα ηθικά πρότυπα που εκπέμπονται από τους ιδεολογικούς μηχανισμούς του κράτους και τα ΜΜΕ.
Η ύπαρξη ενός κράτους και των ιδεολογικών μηχανισμών του, που σε τελική ανάλυση οι αξίες που διαχέονται στη κοινωνία, με τις πράξεις και τις αποφάσεις που λαμβάνονται, έχουν την όσμωση της διαφθοράς, του εγωισμού, του κανιβαλισμού με στόχο τη διάρρηξη του κοινωνικού ιστού, εντείνουν και υποθάλπουν την αλλοτρίωση στον Ανθρωπο-Πολίτη του.
Οι μεταβολές στο εργασιακό τοπίο και η αλλαγμένη φύση των εργασιακών τεχνικών και συστημάτων διοίκησης του προσωπικού, προκαλούν στους εργαζόμενους μια δυσφορία αυξημένης υπαρξιακής επισφάλειας, η οποία οδηγεί σε ατομικές και ομαδικές παθολογίες. Εστιάζεται δε η αλλαγή αυτή στο μετά-φορντικό μοντέλο εργασίας, και την επικράτηση του νεοφιλελεύθερου μοντέλου, και οι όποιες εργασιακές σχέσεις που πηγάζουν από αυτό, με τη διάσπαση της εργασιακής συλλογικότητας και τις νέες ελαστικές σχέσεις εργασίας. Το φαινόμενο αυτό, αν και ξεκινά από τους χώρους εργασίας, διαχέεται σε όλες τις εκφάνσεις του κοινωνικού βίου. Παράγωγο του καταμερισμού εργασίας στις νεοφιλελεύθερες κοινωνίες είναι ο φόβος, ο φόβος ότι το άτομο δεν θα ανταποκριθεί στις συνεχείς απαιτήσεις του μάνατζμεντ και θα απολυθεί, φόβος ότι δεν έχει τα απαραίτητα προσόντα, φόβος ότι το βιογραφικό του δεν είναι αρκετά πλούσιο, φόβος ότι δεν θα μπορέσει να ανταγωνιστεί με αξιώσεις τους υπόλοιπους εργαζόμενους σε μια ακραία ανταγωνιστική αγορά εργασίας.
Άλλωστε, στη κατεύθυνση αυτή λειτουργούν στις μεγάλες επιχειρήσεις τα τμήματα HR. Η στροφή προς τις ψυχολογικές μεθόδους του σύγχρονου μάναντζμεντ έγινε στις αρχές της δεκαετίας του 1930, από τον Έλτον Μάγιο. Οι μελέτες αυτές γνωστές ως Hawthorne Studies, που πραγματοποιήθηκαν στην εταιρεία Western Electric, απέδειξαν ότι η συμπεριφορά του εργάτη επηρεάζεται από τις εργασιακές συνθήκες ή τους οικονομικούς παράγοντες, αλλά και από ψυχολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες.
Στη σύγχρονη επιχείρηση ο απρόσωπος επιστάτης της βιομηχανικής εποχής έχει αντικατασταθεί με ένα μάναντζερ-συνεργάτη με επιστημονικό λόγο και εξειδικευμένες γνώσεις. Το αντικείμενο της εργασίας του μάναντζερ είναι να πείσει τους εργαζόμενους για την κοινότητα των στόχων εργαζομένων και επιχείρησης.
Ανακεφαλαιώνοντας, μπορεί να ειπωθεί ότι στις σύγχρονες κοινωνίες τα άτομα αγωνίζονται να μην μείνουν πίσω, να μην ποδοπατηθούν, να μην είναι οι ίδιοι εκείνοι που θα θυσιαστούν για την «ορθή» λειτουργία της αγοράς. Η ορθολογικότητα αυτή των νόμων της αγοράς έρχεται σε αντίθεση με τη φύση του ανθρώπου, και εξαναγκάζει το άτομο να την αποδεχθεί ως δική του ορθολογικότητα. Τα άτομα αν και βιώνουν την αδικία της σύγχρονης κοινωνίας, πιστεύουν ότι δεν μπορούν με αξιώσεις να αντισταθούν στις επιταγές της, και έτσι εξαναγκάζονται να παίζουν με τους δικούς της σκληρούς κανόνες ελπίζοντας απλά ότι δεν θα μείνουν πίσω, και έτσι μετατρέπονται σε σκληρά, απαθή υποκείμενα.
Θεωρείται δε υπεύθυνο όχι μόνο για τα ψυχοπαθολογικά προβλήματα των εργαζομένων αλλά και για την διάλυση των κοινωνικών δεσμών εν γένει. Επιπλέον, ευρύτερες μορφές κοινωνικής αδικίας έχουν την ρίζα τους στην παθολογία που εμφανίζεται στους σύγχρονους χώρους εργασίας 8.
Λόγω της σοβαρότητας και του μεγέθους της συγκεκριμένης «παράπλευρης απώλειας» της αλλοτρίωσης στις ανεπτυγμένες κοινωνίες, θα μπορούσε να ειπωθεί με μια δόση υπερβολής, ότι η ψυχική δυσφορία είναι «το ανώτερο στάδιο των συνεπειών της αλλοτρίωσης».
Η αλλοτρίωση, είναι το διανοητικό κατασκεύασμα μέσω του οποίου ο Μάρξ εκθέτει τις καταστροφικές επιδράσεις της καπιταλιστικής παραγωγής πάνω στα ανθρώπινα όντα, στη σωματική και ψυχική τους κατάσταση και τις κοινωνικές διαδικασίες στις οποίες εμπλέκονται 9.
Η κρίση στην ψυχική υγεία στον 21ο αιώνα έχει λάβει ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ), αναφέρει, ότι η κατάθλιψη επηρεάζει 350 εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως και μέχρι το 2020 αναμένεται να είναι η κυρίαρχη αιτία αναπηρίας στον κόσμο 10. Σ’ αυτές περιλαμβάνονται προβλήματα όπως η χρήση ουσιών, οι ψυχώσεις, η κατάθλιψη, το άγχος και οι διατροφικές διαταραχές.
Θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι οι διαπιστώσεις αυτές αφορούν όλη τη κοινωνία λόγω του τρόπου ανάπτυξης της. Δυστυχώς, τα ευρήματα αποδεικνύουν ότι οι συνέπειες της ψυχικής δυσφορίας εξαρτώνται από εισοδηματικά κριτήρια.
Σχεδόν το 75% των ανθρώπων αυτών ανήκουν στην κατηγορία του χαμηλότερου οικογενειακού εισοδήματος (έως 1.200 ευρώ), αναφέρουν ότι έχουν βιώσει ένα πρόβλημα ψυχικής υγείας στη ζωή τους σε σχέση με το 59% των ανθρώπων που ανήκουν στην κατηγορία του υψηλότερου οικογενειακού εισοδήματος (άνω των 3.701 ευρώ) 11. Το ποσοστό αυτό ανέρχεται στο 85% στους άνεργους.
Η Ελλάδα, δεν αποτελεί μόνο κλασικό παράδειγμα επιβολής σκληρών μέτρων λιτότητας. Τα επιβληθέντα οικονομικά μέτρα αφορούν την πολιτική και την οικονομία.
Όμως οι παρενέργειες αυτών των προγραμμάτων, είχαν ως συνέπεια την αύξηση κατά 60% των αυτοκτονιών. Όπως αναφέρει ο D. Stuckler12 , «αυτό αποτυπώνεται στις δημοσκοπήσεις που καταγράφουν διπλασιασμό των περιπτώσεων κατάθλιψης, σε υπερπλήρεις δομές υπηρεσιών ψυχικής υγείας και στην τεράστια αύξηση στις Γραμμές Βοήθειας».
Με βάση την διαλεκτική προσέγγιση η οποία αναγνωρίζει ότι τόσο τα άτομα όσο και οι τάξεις δρουν πάνω στις συνθήκες οι οποίες τα διαμόρφωσαν, θέση αποτελεί ότι η ψυχική υγεία των ανθρώπων διαμορφώνεται πάνω από όλα από τις εμπειρίες της ζωής τους μέσα στον καπιταλισμό, δηλαδή τον εργασιακό χώρο, την οικογένεια, το πανεπιστήμιο, το σχολείο.
Όταν σε μια κοινωνία η βασική κοινωνική αξία που αναπαράγεται, είναι ο ανταγωνισμός και το προσωπικό συμφέρον, πως θα κερδίσεις περισσότερα από τον άλλη/ον, τότε η εκμετάλευση γίνεται κανόνας. Οι άλλοι μετατρέπονται σε αντικείμενα προς χρήση.
Έτσι, ο καπιταλισμός διαιρεί τους ανθρώπους και συνολικά την κοινωνία σε ανταγωνιστές, και αυτοί με τη σειρά τους ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλον, με αποτέλεσμα την κλιμακούμενη διάρρηξη του κοινωνικού ιστού και την «εύκολη» επιβολή των πολιτικών επιλογών της κυρίαρχης αστικής τάξης.
Συνεχίζεται στο Β-Μέρος
Πηγές
1. Adorno W. Theodor, Hofmann Werner, Petrovic Gajo. (1973). Αλλοτρίωση: Τρεις Μελέτες για την Αποξένωση, την Εξαθλίωση, και τη Φθορά του Ανθρώπου. Εκδόσεις Επίκουρος, σελ. 9.
2. Καρλ Μαρξ. (1975). Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα. Εκδόσεις Γλάρος, σελ. 91.
3. Καρλ Μαρξ. (1975). Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα. Εκδόσεις Γλάρος, σελ. 95-96.
4. Καρλ Μαρξ. (1975). Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα. Εκδόσεις Γλάρος, σελ. 97.
5. Φ. Ένγκελς. (2007). Ο Λουδοβίκος Φόϊερμπαχ και το Τέλος της Γερμανικής Κλασικής Φιλοσοφίας. Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, σελ. 57.
6. Φ. Ένγκελς. (2007). Ο Λουδοβίκος Φόϊερμπαχ και το Τέλος της Γερμανικής Κλασικής Φιλοσοφίας. Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, σελ. 57.
7. Β. Ι. Λένιν. (1917). Κράτος και Επανάσταση, σελ. 7.
8. Jean Philippe Deranty. (2008). Work and the Precarisation of Existence, “European Journal of Social Theory”, 11(4), σελ. 443-463.
9. Bertell Ollman. (1977). Alienation: Marx's Conception of Man in a Capitalist Society, “Cambridge University Press”, σελ. 131.
10. WHO. (2023). Depressive Disorder (Depression). Διαθέσιμο στο: https://www.who.int/en/news-room/fact-sheets/detail/depression
11. Ian Ferguson. (2022). Μαρξισμός και Πολιτική Δυσφορία, σελ. 28-29.
12. Jon Henley. (2013). Recessions Can Hurt, But Austerity Kills, “The Guardian”. Διαθέσιμο στο: https://www.theguardian.com/society/2013/may/15/recessions-hurt-but-austerity-kills
Γιάννης Περάκης- Οικονομολόγος.
Πτυχιούχος του μεταπτυχιακού του ΕΚΠΑ, «Φιλοσοφία και Διοίκηση (Philosophy and Management)»
Ανάρτηση από: https://sioualtec.blogspot.com/
