Μήπως πραγματικά επαναστατική προοπτική είναι η υποκειμενοποίηση, η υπαρξιακή μας αποκατάσταση, σε ατομικό και σε συλλογικό επίπεδο;
Του Αντώνη Ανδρουλιδάκη
Σύμφωνα με την Αμερικανίδα φιλόσοφο, Martha Nussbaum, η «εργαλειοποίηση» είναι η διαδικασία με την οποία μια αφηρημένη έννοια, όπως ο άνθρωπος ή ο λαός, αντιμετωπίζεται σαν να είναι ένα συγκεκριμένο πράγμα ή φυσικό αντικείμενο, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η προσωπικότητα ή η ικανότητά του να αισθάνεται, να αντιλαμβάνεται και να έχει υποκειμενικές εμπειρίες. Χάριν, δηλαδή, μιας εργαλειακής αναγκαιότητας, ο άνθρωπος ή ένας ολόκληρος λαός, αντικειμενοποιείται, γίνεται αντι-κείμενο έτοιμο προς πάσαν χρήσιν και κάθε μαλακίαν.
Ίσως οι γυναίκες να μπορούν να καταλάβουν καλύτερα απ’ όλους την έννοια αυτή της αντικειμενοποίησης, καθώς, από πολύ νωρίς, αντιμετωπίζονται συχνά ως αντικείμενα σεξουαλικής απόλαυσης ή και κυριάρχησης προς κατανάλωση των ανδρών, αφήνοντας στην άκρη τις σκέψεις, τα συναισθήματα, τις ιδέες, τις ανάγκες, τα ταλέντα και τα όνειρά τους. Οι γυναίκες είναι το πιο συχνά αντικείμενα στατικά, παθητικά και κυρίως πάντα διαθέσιμα προς χρήση. Προφανώς, άλλο τόσο και τα παιδιά.
Πρόκειται, με άλλα λόγια, για έναν υπαρξιακό ακρωτηριασμό, που οδηγεί σε μια μονοδιάστατη εκδοχή της ύπαρξης. Η γυναίκα «γίνεται» αντικείμενο σεξουαλικής χρήσης, ο άνθρωπος γίνεται μισθωτός – αντικείμενο χρήσης του κεφαλαίου, ο πολίτης γίνεται υπήκοος – αντικείμενο χρήσης των κυρίαρχων τάξεων, το παιδί γίνεται προέκταση – αντικείμενο χρήσης του γονιού, ο σύντροφος γίνεται μάζα – αντικείμενο χρήσης της κομματικής γραφειοκρατίας, ο πρόσφυγας γίνεται αντικείμενο χρήσης μιας ακόρεστης ναρκισσιστικής «αλληλεγγύης», το κόμμα γίνεται αντικείμενο χρήσης της εργατικής τάξης, το έθνος γίνεται αντικείμενο χρήσης των εθνικιστικών ελίτ, το ατομικό δικαίωμα γίνεται αντικείμενο χρήσης της συλλογικής απανθρωπίας, ο χρήστης ουσιών γίνεται αντικείμενο χρήσης των καπιταλιστικών μηχανισμών ανακούφισης, όπως και η διαδικτυακή ψηφιακή εκδοχή μας, το άβατάρ μας, γίνεται αντικείμενο χρήσης από το συνολικό τεχνοσύστημα που κυριαρχεί.
Όποια πλευρά της ανθρώπινης ζωής κι αν κοιτάξει κανείς θα ψηλαφήσει τόσο τη χρηστική εκδοχή της ύπαρξής του, όσο και την αδήριτη, συχνά, ανάγκη «χρησιμοποίησης», συνειδητά ή ανεπίγνωστα, των Άλλων. Εύκολα θα διαπιστώσει επίσης κανείς, την εξοντωτική ισχύ της φαντασιωσικής θέσμισης της χρησιμότητας, καθώς μοιάζει αυτονόητο πως τίποτα δεν έχει σημασία αν δεν είναι χρήσιμο και ωφέλιμο, αδιαφορώντας για την «αλήθεια» του. Σε πλήρη αντίθεση μάλιστα με την αριστοτελική Λογική, που μάταια, ως φαίνεται, υποστήριζε, ότι το «ζητείν απανταχού το χρήσιμον και το αναγκαίον, ήκιστα αρμόττει τοις ελευθέροις και μεγαλοψύχοις». Δεν ταιριάζει, με άλλα λόγια, να αναζητάει κανείς παντού το χρήσιμο και το αναγκαίο, αν θέλει να είναι ελεύθερος και μεγαλόψυχος. Κι αν το κάνει, τότε τι είναι, δηλαδή; Ανελεύθερος και μικρόψυχος! Αυτά ορίζει ο παππούς.
Συμπερασματικά, ίσως και κάπως αφοριστικά: όταν μιλάμε για αντικειμενοποίηση – εργαλειοποίηση – χρησιμοποίηση, μιλάμε στην πραγματικότητα για ανελευθερία και μικροψυχία. Για σκλαβιά. Όταν ο Άλλος με αντιλαμβάνεται ως αντικείμενο χρήσης του και εγώ αποδέχομαι αυτή την πραγματικότητα, έχω περιέλθει σε θέση δουλείας. Είναι αναμφίβολα πολύ ενδιαφέρουσα η αριστοτέλεια αυτή τοποθέτηση της Χρήσης στον αντίποδα της Ελευθερίας και ίσως αναδεικνύει μια πρόταση απελευθέρωσης. Μια πρόταση Ελευθερίας ως άρνηση της χρήσης, ως αντίσταση στην αντικειμενοποίηση, ως αποκατάσταση της υποκειμενικότητας.
Η Martha Nussbaum ορίζει με σαφή τρόπο τους παράγοντες που συγκροτούν την αντικειμενοποίηση, τους παράγοντες, δηλαδή, που διαστρέφουν την ανθρώπινη ύπαρξη σε αντικείμενο προς χρήση, όπως παρακάτω.
Εάν ο άνθρωπος αντιμετωπίζεται: σαν «εργαλείο» για τους σκοπούς κάποιου άλλου-«ιδιοκτήτη», ή σαν να του λείπει η ικανότητα να αυτενεργεί, ή σαν να ανήκει σε κάποιον άλλο, ή σαν κάτι ανταλλάξιμο, ή σαν κάτι που επιτρέπεται να υποστεί βλάβη ή να καταστραφεί, σαν να του λείπει η δομή και να είναι ένα αδρανές υλικό, ή σαν αντικείμενο που δεν έχει συναισθηματικές ανάγκες.
Η κυρία Martha δηλαδή, καθορίζει με σαφήνεια τα κριτήρια αντικειμενικοποίησης που οδηγούν στη δουλεία. Η εργαλειοποίηση, η άρνηση της αυτονομίας, το καθεστώς ιδιοκτησίας, η ασπόνδυλη αδράνεια, η ανταλλαξιμότητα της ύπαρξης, η επιτρεπτικότητα της βλάβης και η άρνηση της υποκειμενικότητας. Αν, έστω και ένας από τους παράγοντες αυτούς είναι σε ισχύ, λέει η Nussbaum, τότε η αντικειμενοποίηση του υποκειμένου είναι δεδομένη και η ανελευθερία επίσης.
Κι έτσι την επόμενη φορά που θα νιώσεις πως είσαι όργανο χειρισμού κάποιου Άλλου, ή ότι αντιμετωπίζεσαι σαν να σου λείπει η ικανότητα να αυτενεργείς και είσαι σε μια ιδιότυπη μορφή επιμέλειας, ή νιώθεις αδρανής και αποστεωμένος, ή ότι αντιμετωπίζεσαι σαν να είσαι ιδιοκτησία κάποιου ή ότι μπορείς να υποκατασταθείς, ανταλλαχθείς ή ότι μπορεί και να υποστείς κάποια βλάβη ή ότι δεν έχεις συναισθηματικές ανάγκες, τότε μάλλον έχεις ήδη υπαχθεί σε καθεστώς ανελευθερίας. Κι αν αυτό συμβαίνει στα όρια μιας «σχέσης», τότε μάλλον δεν πρόκειται για σχέση, αλλά για χρήση. Χρήση σού, αν με εννοείς.
Εδώ όμως αναδύεται ένα άλλο ερώτημα. Αν μέσα απ’ αυτήν τη διαδικασία αντικειμενοποίησης αίρεται η ανθρώπινη ελευθερία σε ατομικό επίπεδο, τι συμβαίνει άραγε με τις συλλογικότητες; Μπορεί ένας ολόκληρος Λαός, μέσω της εργαλειοποίησής του, να γίνεται όργανο για τους σκοπούς ενός επικυρίαρχου ιδιοκτήτη, να αντιμετωπίζεται ως να του λείπει η αυτό-διάθεση, να ωθείται σε διάλυση της δομής του για να αδρανοποιείται, να «ανήκει» κάπου, να θεωρείται ως ανταλλακτικό που επιτρέπεται να υφίσταται βλάβη ή και να καταστραφεί, να εκλαμβάνεται ως άψυχο αντικείμενο δίχως καημούς, δίχως συναισθήματα;
Μα, στ’ αλήθεια τώρα, υπάρχει έστω και ένα απ’ αυτά τα κριτήρια της Nussbaum που δεν έχει εκπληρωθεί στη διάρκεια της μνημονιακής αντικειμενοποίησης του Λαού μας; Μήπως τα Μνημόνια δεν είναι ακριβώς μια «μηχανή» αντικειμενοποίησης, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, που μας θέτουν σε υποταγή;
Και άρα μήπως πραγματικά επαναστατική προοπτική είναι η υποκειμενοποίηση, η υπαρξιακή μας αποκατάσταση, σε ατομικό και σε συλλογικό επίπεδο;
Αν ναι, γνήσια επαναστατική διαδικασία είναι η άρνηση της Χρήσης και η αποκατάσταση της Σχέσης, πρώτα σε ατομικό και μετά σε συλλογικό επίπεδο. Εσύ, λοιπόν, σύντροφε, τι και πόση «χρήση», έκανες σήμερα;
* Ο Αντώνης Ανδρουλιδάκης είναι σύμβουλος Ψυχικής Υγείας – ψυχοθεραπευτής
Ανάρτηση από: http://www.e-dromos.gr
