Παρουσίαση του βιβλίου του Ευτύχη Μπιτσάκη, Ανθρώπινη φύση Για έναν κομμουνισμό του πεπερασμένου, Εκδόσεις Τόπος, 2013
ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ
Γενικός κατατοπισμός στο πρόσφατο έργο του Ευτύχη Μπιτσάκη
Ο Ευτύχης Μπιτσάκης ανήκει στο σπάνιο, πλέον, είδος ανθρώπου που συνεχίζουν να δηλώνουν μαρξιστές και να έχουν πλήρη επίγνωση των συνθηκών που έχει βρεθεί στις μέρες μας ο μαρξισμός, αλλά και το κομμουνιστικό κίνημα που αυτός ανέδειξε. Έτσι, σε «εποχή έκπτωσης και συμβιβασμού, σε εποχή της “αποικοδόμησης” και της “καταφρόνιας”», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Α. Λεφέμπρ, ο Ευτύχης Μπιτσάκης έχει βαλθεί –ενώ σαν «αγρότης», όπως δηλώνει ως ιδιότητά του ο ίδιος, θα μπορούσε να ασχολείται με τα αμπέλια, κοροϊδεύοντας άλλους που απλά φενακίζουν το σύστημα– να συνεχίζει να ασχολείται με την άλυτη αντίφαση που τον χαρακτήριζε από νέο άνθρωπο: την αντίφαση ανάμεσα στον επιστήμονα, που με περισσή όρεξη και δυνατότητες έπρεπε να αφιερωθεί στα αντικείμενα της επιστήμης, και στα καλέσματα να παίρνει διαρκώς μέρος στο προοδευτικό κίνημα και στις ανάγκες που αυτό έθετε.
Για μας, τους αναγνώστες –τουλάχιστον– του έργου του, αυτή είναι μια «ευτυχής αντίφαση» γιατί έχουμε μπροστά μας έναν επιστήμονα, φιλόσοφο, μαρξιστή και κομμουνιστή που το έργο του ξεπερνά τους ελλαδικούς ορίζοντες και φυσικά είναι μια απόδειξη των δυνατοτήτων αλλά και της ανάγκης για κατανόηση της πραγματικότητας και της απάντησης κομβικών ζητημάτων.
Ακόμα περισσότερο, οι τελευταίες παρεμβάσεις του Ευτύχη Μπιτσάκη (Ε.Μ.), για παράδειγμα τα δύο τελευταία βιβλία του, Η Ύλη και το Πνεύμα και Ανθρώπινη φύση, συγκαταλέγονται ανάμεσα στις πιο ουσιαστικές παρεμβάσεις, από μαρξιστικής πλευράς, στον ευρωπαϊκό χώρο. Ο Ευτύχης Μπιτσάκης, μαζί με τον Ιστβάν Μεσάρος, είναι από τους πιο γόνιμους και ουσιαστικούς μαρξιστές διανοητές και έχουμε την τύχη ο Μπιτσάκης να είναι ανάμεσά μας, να γράφει στη γλώσσα μας, να υπάρχουν πολυάριθμα έργα του, να βρίσκονται στο διαδίκτυο αρκετές ομιλίες του.
Το περιβάλλον στο οποίο παρεμβαίνει
Ο ίδιος, όπως δηλώνει στον πρόλογο του βιβλίου Η Ύλη και το Πνεύμα (Εκδόσεις Άγρα, 2011), διακρίνει το τέλμα που δημιουργούν από τη μια ο επιστημονισμός, η ξηρότητα του θετικισμού και ένα πλήθος αντιρεαλιστικών ρευμάτων και από την άλλη, οι νέες μορφές χυδαίου ή ψευδοεπιστημονικού μυστικισμού και τέλος, στην «μεταμοντέρνα» εποχή μας, ο νέος γνωσιοθεωρητικός σχετικισμός και οι νέες αναγγελίες του θανάτου της φιλοσοφίας και κάθε «μεγάλης αφήγησης». Ο Ε.Μ. επιδιώκει «να θεμελιώσει τη νομιμότητα ενός επιστημονικού ρεαλισμού ανοικτού στις φυσικές επιστήμες και στην κοινωνική πρακτική γενικότερα». Για να μπορέσει, όμως, να θεμελιωθεί ο υλισμός πρέπει να φωτίσουμε τις σχέσεις ανάμεσα στην ύλη και το πνεύμα, «αλλά γι’ αυτό έχουμε ανάγκη από τις επιστήμες της ζωής».
Τα δύο τελευταία βιβλία του Ε.Μ. αποτελούν μια ενιαία παρέμβαση στην οποία ο συγγραφέας εκφράζει τις απόψεις του, την επιχειρηματολογία του, αλλά και τα κρίσιμα ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν. Ο Ε.Μ. εμφανίζεται τολμηρός, επίμονος στο να θέτει ερωτήματα, στο να δείχνει περιοχές που χρειάζονται κι άλλο ψάξιμο, ζητήματα στα οποία δεν υπάρχουν οριστικές και τελειωτικές απαντήσεις.
Υπάρχει μια διαφορά ύφους ανάμεσα στα δύο βιβλία. Στο μεν Ύλη και Πνεύμα αναζητείται η επιστημονική, κυρίως, τοποθέτηση και η απάντηση σε ερωτήματα με βάση τις επιστήμες, στο δε Ανθρώπινη φύση εκτίθεται μια αντίληψη για τον ιστορικό υλισμό και την πορεία των κοινωνιών και εμφανίζεται, πιο ολοκληρωμένη, μια αντίληψη του Ε.Μ. απέναντι σε αυτό που ο ίδιος χαρακτηρίζει ως «χυδαίο μαρξισμό».
Ο ίδιος έχει πλήρη επίγνωση της σημασίας της ήττας του σοσιαλιστικού και κομμουνιστικού κινήματος του 20ού αιώνα και συνδέει άμεσα τις αιτίες της ήττας με την ανάγκη απάντησης σε βασικά ζητήματα που αφορούν τον άνθρωπο: Σχετικά με τη φύση του και την ουσία του, τον βιολογικό ή/και κοινωνικό χαρακτήρα τους, τις δυνατότητες να αλλάξουν ή να τροποποιηθούν. Θέτει συνεχώς και με διάφορες διατυπώσεις το ερώτημα αν είναι συμβατή η ανθρώπινη φύση με τον σοσιαλισμό/κομμουνισμό, αν «υπάρχει ανθρωπολογικό εμπόδιο το οποίο θα ακυρώνει και στο μέλλον κάθε απόπειρα για οικοδόμηση σοσιαλιστικής κοινωνίας;»
Είναι, μάλιστα, τόσο καίριο το ζήτημα που εντυπωσιάζεται ο Ε.Μ. που οι «ηγεσίες της Αριστεράς (αλλοδαπής και ημεδαπής) αποφεύγουν το ερώτημα και την ανάγκη για επιστημονικά θεμελιωμένη απάντηση». (Ανθρώπινη φύση, σελ 126).
Δεν μπορούμε να αποφύγουμε το ερώτημα: Οι εγωιστικές, επιθετικές, βάρβαρες και παρανοϊκές πρακτικές «είναι αποτέλεσμα βιολογικών στοιχείων εγγεγραμμένων στο ανθρώπινο γονιδίωμα;»… Ο «βιολογικός αναγωγισμός, θεωρεί την βαρβαρότητα ως μοίρα του ανθρώπινου είδους. Είναι λοιπόν δυνατόν να διακρίνουμε κάποια διέξοδο από τον βιολογικό πεσιμισμό και από την αντίθετη άποψη: τον πραγματισμό και την ηθικολογούσα μεταφυσική;» (Ανθρώπινη φύση, σελ 128).
Ο Ε.Μ. λοιπόν αναμετριέται με αυτά τα προβλήματα και επιχειρεί να δώσει απαντήσεις στο έδαφος ενός μαρξισμού που στηρίζεται σε έναν επιστημονικό ρεαλισμό ανοικτό προς τα ερωτήματα, που δεν κρύβεται πίσω από τις βεβαιότητες, τα τσιτάτα, την αγοραία αισιοδοξία, τη ρηχή εργατολογία.
Αναμετριέται, σημαίνει καταπιάνεται σοβαρά, ουσιαστικά, με κόπο και με προσπάθεια, για να καταλήξει όχι σε προκατασκευασμένα συμπεράσματα, αλλά σε προτάσεις και συμπεράσματα που στηρίζονται στην πρόοδο της έρευνας και της τεκμηρίωσης.
Γι’ αυτό συγκρούεται με τον χυδαίο μαρξισμό και όλα τα απλοποιητικά σχήματα και άρα απορρίπτει τον οικονομισμό και τη θεωρία της «προόδου» που στηρίζεται σε αυτόν, θέτει με έμφαση όλη την προβληματική που είχαν αναπτύξει οι ιδρυτές του μαρξισμού προς το τέλος της ζωής τους για τους προκαπιταλιστικούς κοινωνικούς σχηματισμούς και τις κοινότητες που υπήρχαν σε αυτούς, εξετάζει το τι ήταν οι μεταβατικές κοινωνίες που οργανώθηκαν στο όνομα του σοσιαλισμού, και ξαναθέτει το ζήτημα ενός νέου ανθρωπισμού («ενός βιώσιμου κομμουνιστικού ανθρωπισμού» – σελ. 56) που οφείλει να γεφυρώσει το τεράστιο κενό που δημιούργησαν ο οικονομισμός (κυρίαρχη μορφή του γνωστού μαρξισμού) και οι αποτυχημένες απόπειρες σοσιαλισμού. Αναγκαστικά λοιπόν τοποθετεί στην κεντρική θέση ζητήματα όπως η αλλοτρίωση, η αποξένωση, η φύση και η ουσία του ανθρώπου. Για να καταλήξει στην ανάγκη μιας ενδοκοσμικής ηθικής που θα στηρίζει μια «ρεαλιστική κομμουνιστική ουτοπία».
Με τον τρόπο αυτό ο Ε.Μ. δημιουργεί τους όρους μιας θεωρητικής ανάτασης, αναγκαίας και απαραίτητης συνθήκης για την ανάδειξη μιας νέας συνείδησης. Και τούτο με τρόπο τολμηρό και τίμιο, καθόλου δογματικό, ανοικτό σε ρεύματα σκέψης και σε κριτικές που μπορεί να έχουν εγερθεί και να έχουν σημασία, αλλά παράλληλα πατώντας στο έδαφος του μαρξισμού.
Για τον Ε.Μ. έχουν τεθεί –και το γνωρίζει καλά από την ιστορική εξέλιξη των προσπαθειών να δημιουργηθούν αταξικές κοινωνίες– δύο ερωτήματα: «της επιστημονικής αξίας του μαρξισμού και της δυνατότητας των ανθρώπινων κοινωνιών να ελέγξουν το ιστορικό γίγνεσθαι». Είναι ανάγκη να υπερβούμε τη στρέβλωση που έχουν επιφέρει «ο οικονομισμός και η αντίστοιχη γραμμική-αιτιοκρατική αντίληψη της Iστορίας». Επομένως «να ανακτήσουμε το επιστημονικό κεκτημένο του μαρξισμού και να προωθήσουμε τη θεωρία, ώστε να βρεθεί σε αντιστοιχία με τις αντινομίες και τις δυνατότητες της εποχής μας. Αλλά η «επιστροφή στις ρίζες» δεν αρκεί: Η σημερινή επαναστατική θεωρία θα εμπλουτιστεί και θα ανοιχτεί σε ευρύτερους ορίζοντες, αν αξιοποιήσει κριτικές εκτός από τους κλασικούς, και την αναρχική παράδοση, καθώς και τον πλούτο των κομμουνιστικών ουτοπιών, αρχαίων, αναγεννησιακών και νεότερων». (Ανθρώπινη φύση, σελ 167)
Ένα βιβλίο που θέτει ερωτήματα, βάζει δηλαδή σε κίνηση τη σκέψη
Όπως αναφέραμε παραπάνω, το έργο Ανθρώπινη φύση θέτει σχεδόν σε κάθε κεφάλαιο, σε κάθε θέμα που εξετάζει, και μια σειρά από ερωτήματα- προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν, να απαντηθούν. Ίσως αυτή να είναι και η ιδιομορφία του βιβλίου αυτού.
Τη διάλυση των μορφών κοινοκτημοσύνης που υπήρχαν στις αταξικές κοινωνίες, γιατί την διαδέχτηκε ο δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής και η ανάπτυξη της αχαλίνωτης κτηνωδίας; Δεν μπορούσε να υπάρξει άλλη εξέλιξη, και γιατί; Μάλιστα, ο Ε.Μ. αναρωτιέται γιατί αυτό να θεωρείται τάχα «πρόοδος», όπως διατείνεται ένας ορισμένος μαρξισμός;
Εκ των υστέρων πολλά μπορούν να ειπωθούν για τη «διαλεκτική θετικότητα του Αρνητικού στην Iστορία» (Χέγκελ), αλλά η υπέρμετρη, άμετρη, υπερβολική (παράλογη;) βία, κτηνωδία, βαναυσότητα που είδαμε στην πορεία των αιώνων, αιτιολογείται πάντα με βάση το υλικό συμφέρον ή μόνο σε αυτό; Πώς να ερμηνευτούν τα βασανιστήρια και οι πυρές στους μεσαιωνικούς χρόνους, τα κρεματόρια των ναζιστών, η Χιροσίμα, όλη η γενοκτονική εξέλιξη των πολέμων, οι σύγχρονες σταυροφορίες στο όνομα των «ανθρώπινων δικαιωμάτων» κ.λπ.; Όλα αυτά μπορούν να ερμηνευτούν χωρίς την ενεργητική παρέμβαση της ιδεολογικής αποπλάνησης και τα σχήματα που δημιουργούνται μέσα στην ψυχολογία και τη συμπεριφορά των ανθρώπων;
Ο «υποβιβασμός του ανθρώπου», σήμερα, σε εξάρτημα ενός συμπλέγματος και σε μια ζωή «μολυσμένη από τη μολυσμένη ανάσα του πολιτισμού μας», οι νέες πραγματικότητες και οι τεράστιοι μηχανισμοί χειραγώγησης και ελέγχου, πόσο μεταβάλλουν την ανθρώπινη φύση, εκκολάπτοντας ή ενισχύοντας τις αρνητικές δυνατότητές της;
Εν τέλει, πόση σχέση έχουν όλα αυτά με την αποτυχία των πρώτων προσπαθειών να δημιουργηθούν νέες κοινωνίες;
Ο Ευτύχης Μπιτσάκης, επιστήμονας, φιλόσοφος, κομμουνιστής δεν φοβάται μην τον αποκαλέσουν «ουτοπικό». Ίσα-ίσα, το θεωρεί περίπου έναν τίτλο τιμής στις στείρες εποχές που ζούμε. Το αποδεικνύει και με την επιλογή του τίτλου του θεωρητικού περιοδικού που διευθύνει, αλλά και στις σελίδες του Ανθρώπινη φύση. Μόνο που ο ίδιος την ουτοπία τη στηρίζει σε έναν επιστημονικό ρεαλισμό ανοικτό στις φυσικές επιστήμες και στην κοινωνική πρακτική γενικότερα, γιατί νοιάζεται και αγωνιά να στηριχθεί όσο καλύτερα γίνεται η ρεαλιστική κομμουνιστική ουτοπία.
*Θα συνεχίσουμε την παρουσίαση της σκέψης και των ζητημάτων που θέτει ο Ευτύχης Μπιτσάκης στο βιβλίο του, στο επόμενο φύλλο.
Περιεχόμενα του βιβλίου:
• Εισαγωγή
Από το αγελαίο ζώο στην κοινωνική οργάνωση
Η ανθρώπινη νόηση: Δυισμός ή προϊόν της κοινωνικής ζωής;
Ο άνθρωπος κοινωνικό έλλογο ον
Η δουλεία
Από τις πρώτες μορφές ιδιοκτησίας στο κεφάλαιο
• Κεφάλαιο πρώτο
Διακόσια χρόνια κεφαλαιοκρατικής «προόδου»
Οι πρώιμες αστικές αντιλήψεις για την πρόοδο
Η κριτική των κλασσικών του μαρξισμού
Διακόσια χρόνια κεφαλαιοκρατικής «προόδου»
Παγκοσμιοποίηση: Αντιφάσεις και δυνατότητες
• Κεφάλαιο δεύτερο
Ανθρώπινη φύση: αντιφάσεις και δυνατότητες
Η μεταφυσική αντίληψη για την ανθρώπινη φύση
Για την νομιμότητα και την εξηγητική λειτουργία της έννοιας
Ο άνθρωπος, βιολογικό
και κοινωνικό ον
Οι ταξικές κοινωνίες και το πρόβλημα της ουσίας του ανθρώπου
Η ανθρώπινη φύση και η σοσιαλιστική προοπτική
• Κεφάλαιο τρίτο
Η ανθρώπινη φύση είναι συμβατή με τον σοσιαλισμό;
Ο άνθρωπος ως φυσικό
και κοινωνικό ον
Από την αισθητικο-κινητική δραστηριότητα στην εννοιακή σκέψη
Ο άνθρωπος, γενετικά κοινωνικό ον
Η ανθρώπινη φύση
Ανθρώπινη ουσία
Τελικές παρατηρήσεις
• Κεφάλαιο τέταρτο
Ο τρομερός εικοστός αιώνας
Τα ιστορικά όρια του καπιταλισμού
Δύο βασικές θέσεις του μαρξισμού:
Και πρώτα, η πρώτη
Και τώρα η δεύτερη θέση: Η κατάρρευση
• Κεφάλαιο πέμπτο
Για τον κομμουνισμό του πεπερασμένου
Η δομική κρίση του καπιταλισμού και η επιβίωση της ανθρωπότητας
Όταν «οι νεκροί βαραίνουν σαν βραχνάς…» (Μαρξ)
Το πρόβλημα της ηγεμονίας
Το πρόβλημα των συμμαχιών
Για τον κομμουνισμό του πεπερασμένου
Για μια ενδοκοσμική ηθική
Για μια ρεαλιστική κομμουνιστική κοινωνία
Ανάρτηση από: http://rinaldirudi.blogspot.gr
