Δρ. Θεολογίας, εκπαιδευτικός
Αρχισυντάκτης
του περιοδικού «Σύναξη»
Παρουσίαση του βιβλίου του Éloi Laurent, Οι οικονομικοί μας μύθοι
(μτφρ. Σώτη Τριανταφύλλου), εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2016, σ. 115.
Είναι περιττό να επιχειρηματολογήσει κανείς,
για ποιους λόγους η θεολογία οφείλει κριτική ματιά προς τα οικονομικά συστήματα
και προς τον ρόλο που αυτά διεκδικούν στη ζωή του ανθρώπου. Οφειλή που τη
νιώθουμε επιτακτικότερη στις μέρες μας, της εξουθενωτικής παγκόσμιας κρίσης.
Δεν είναι τυχαίο ότι η Μεγάλη Σύνοδος των Ορθοδόξων (Ιούνιος 2016) μίλησε για
το οξύ πρόβλημα της οικονομικής ανισότητας και του οικονομισμού, δηλαδή για την
τρέχουσα τάση, η οικονομία να θεωρείται αυταξία και ουσιαστικό περιεχόμενο όλου
του βίου [1].
Το βιβλίο του Γάλλου οικονομολόγου
Ελουά Λοράν εκδόθηκε τη χρονιά που πραγματοποιήθηκε η Σύνοδος· την ίδια χρονιά
κυκλοφόρησε και στα Ελληνικά. Επίσης την ίδια χρονιά στελέχη του Διεθνούς
Νομισματικού Ταμείου δημοσίευσαν ένα άρθρο που χαρακτηρίστηκε σημαδιακό.
Συμπτώσεις; Ή μήπως σημάδια κορύφωσης της κρίσης και ταυτόχρονα της ανάγκης για
ριζική αμφισβήτηση του νεοφιλελευθερισμού, ο οποίος σαρώνει τον κόσμο κατά τις
τρεις περίπου τελευταίες δεκαετίες;
Ο Λοράν ξεκινά το βιβλίο του με την
εμβληματική φράση «Η οικονομία έγινε η γραμματική της πολιτικής» (σ. 11). Πάει
να πει ότι η άσκηση πολιτικής (δηλαδή η δημιουργία πολιτικών επιλογών) έχει
αντικατασταθεί από την άσκηση ρητορικής, δηλαδή από την επιλογή διατυπώσεων, οι
οποίες απλώς αντιστοιχούν σε ορίζει η κυρίαρχη οικονομία. Η κυρίαρχη οικονομία
εμφανίζει τον εαυτό της ως μονόδρομο, ως φυσικό φαινόμενο το οποίο δεν
επιδέχεται αμφισβήτηση, και στο οποίο οι κοινωνίες χρειάζεται μονάχα να
συμμορφωθούν. Όχι πάντως να συλλάβουν και να πράξουν κάτι διαφορετικό. Ο Λοράν
υποστηρίζει ότι ο ισχυρισμός περί μονοδρόμου στηρίζεται σε τρεις βασικές
μυθοποιήσεις, τις οποίες χρειάζεται επειγόντως να αποδομήσουμε. Ο συγγραφέας
έχει την ευγενέστερη και πλέον επείγουσα φιλοδοξία: Να ξαναδώσει «στον
αναγνώστη την ευκαιρία να αναρωτηθεί επί των οικονομικών ζητημάτων σε μια εποχή
όπου το να αναρωτιέσαι φθίνει απειλώντας σοβαρά τον δημοκρατικό μας διάλογο»
(σ. 17).
Πρώτη μυθολογία την οποία πλήττει ο
Γάλλος οικονομολόγος είναι η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία (σσ. 19-60). Ο Λοράν
αμφισβητεί τον ισχυρισμό ότι το κράτος αντιστρατεύεται την αυθόρμητη αγορά και
μαραίνει την ανάπτυξη. Καταδεικνύει ότι η επέλαση των αγορών δεν έχει σημάνει
το τέλος του κράτους, αλλά ότι, αντιθέτως, έγινε μπορετή ακριβώς χάρη σε
κρατικές ρυθμίσεις! «Οι κρατικές ρυθμίσεις της αγοράς», λέει, «παίρνουν δύο
μορφές: παρέμβαση και μη-παρέμβαση […]. ‘Όσοι προωθούν την υποτιθέμενη “ελεύθερη”
αγορά δεν κηρύσσουν απαραίτητα το τέλος της κρατικής παρεμβατικότητας στην
οικονομία· απλώς θέλουν μια παρεμβατικότητα που να τους βολεύει!» (σσ. 27-29).
Με συγκεκριμένα παραδείγματα ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η κυριαρχία του
νεοφιλελευθερισμού κατορθώθηκε με κρατικές (δηλαδή πολιτικές) αποφάσεις και ότι
είναι αναστρέψιμη ανά πάσα στιγμή. Πολύ ενδιαφέρουσα είναι και η πολεμική του
κατά της πεποίθησης ότι η ανισότητες είναι αναγκαίο κακό χάριν της οικονομικής
αποτελεσματικότητας. Ο Λοράν επιχειρηματολογεί υπέρ του ότι οι ανισότητες είναι
και ανήθικες και αναποτελεσματικές· ανθρωποθυσίες που επιδεινώνουν την
κατάσταση.
Ότι ο ρόλος του κράτους δεν έχει εξατμιστεί,
το κατέδειξαν με άρθρο τους τον Ιούνιο του 2016 και οι Jonathan Ostry, Prakash Loungani και Davide Furceri του
Τμήματος Ερευνών του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου [2].
Το άρθρο δεν μνημονεύεται στο βιβλίο του Λοράν, αλλά στην πραγματικότητα ενισχύει
κάποιες θέσεις του. Οι συγγραφείς, δίχως να απαρνηθούν συνολικά τη
νεοφιλελεύθερη στρατηγική, έθεσαν επί τάπητος και αυτοκριτικά μια σειρά
αποτυχιών της. Η αυτοκριτική αυτή έκανε τόση εντύπωση, ώστε
κάποιος σχολιαστής έγραψε ότι, παρ΄ όλο που το να ρωτήσεις το ΔΝΤ αν
υποστηρίζει τον νεοφιλελευθερισμό είναι σαν να ρωτάς το Πάπα αν είναι
Καθολικός, το άρθρο σηματοδότησε την αρχή του νεοφιλελεύθερου ξηλώματος [3]. Υπεραισιοδοξία ή διορατικότητα; Το μέλλον θα
δείξει! Το άρθρο πάντως επεσήμανε, με συγκεκριμένες μετρήσεις και παραδείγματα,
ότι όντως η ανισότητα υπονομεύει την ανάπτυξη (οι αρθρογράφοι δεν έθεσαν και
την ηθική πλευρά) και ότι ο ρόλος
του κράτους (και της πολιτικής) παραμένει σημαντικός.
Δεύτερη μυθολογία
την οποία επιχειρεί να αποδομήσει ο Λοράν είναι η ξενοφοβία, η οποία βλέπει τη
μετανάστευση ως απειλή για την ευρωπαϊκή ευημερία (σσ. 61-83). Ο συγγραφέας
γνωρίζει ότι πανευρωπαϊκά δυναμώνει η άκρα δεξιά, η οποία αξιοποιεί «μια παλιά
ταυτοτική αγωνία, μια αγωνία προγονική» (σ. 61· εμείς θα είχαμε πολλά να πούμε εδώ για τα παγανιστικά ριζώματα αυτής
της αγωνίας). Σε σχέση με το ερώτημα αν βρισκόμαστε μπροστά σε μια νέα
κοσμογονική μετακίνηση λαών, επισημαίνει ότι σήμερα οι μετακινούμενοι πληθυσμοί
εκπροσωπούν μικρό ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού (το 3%), αντίθετα προς ότι
είχε συμβεί κατά τη λεγόμενη «πρώτη παγκοσμοποίηση» (1870-1914) με τις μαζικές
μετακινήσεις ιδίως από την Ευρώπη προς τις ΗΠΑ. Για τον Λοράν οι μετανάστες
εμπλουτίζουν τις κοινωνίες και οι ταξικές ανισότητες παίζουν καταλυτικότερο
ρόλο από τις πολιτισμικές διαφορές. Η σύντομη συζήτηση που επιχειρεί για τον
βαθμό αγκύλωσης των εθνοτικών ταυτοτήτων (σ. 72 εξ.) είναι σημαντική, αλλά
νομίζω πως θα χρειαζόταν εξέταση και της εκ μέρους τού κυρίαρχου συστήματος
χρησιμοποίησης της προσφυγιάς ως νέου δουλεμπορίου, και των προβληματικών
πλευρών του κομμουνιταρισμού (της κεντρομόλας τάσης κοινοτήτων να αυτονομούνται
από τον δημόσιο χώρο).
Τρίτος μύθος που δέχεται την επίθεση
του Λοράν είναι ο αρνητισμός απέναντι στην οικολογία, ο ισχυρισμός ότι η
οικολογική ευαισθησία δρα εναντίον της ανάπτυξης (σσ. 85-112). Ο αρνητισμός
αυτός έχει εκδηλωθεί είτε ως άποψη ότι η κλιματική αλλαγή είναι μοιραίο φυσικό
φαινόμενο, είτε ως πεποίθηση ότι η αντιμετώπισή της είναι οικονομικά ασύμφορη,
είτε ως βεβαιότητα ότι όλα θα τακτοποιηθούν αυτόματα μέσα από την ανεμπόδιστη
λειτουργία των αγορών και χωρίς πολιτικές παρεμβάσεις. Ιδιαίτερα σημαντική
είναι η επιμονή του Λοράν ότι η κοινωνικές ανισότητες από τη μια και οι
οικολογικές κρίσεις από την άλλη, αλληλοτροφοδοτούνται. Εδώ μάλιστα επικαλείται
την πολύ σημαντική εγκύκλιο του Πάπα Φραγκίσκου «Δοξασμένος να’ σαι» [4], όπου επισημαίνεται ότι η κρίση είναι μία,
σύνθετη, κοινωνικο-οικολογική αδιάζευκτα. Πέρα από το παρόν βιβλίο, ο Λοράν
έχει δουλέψει ιδιαίτερα πάνω στην ανάγκη για μια «κοινωνικο-οικολογική» στάση,
διακηρύττοντας χαρακτηριστικά ότι η ανισότητα είναι μόλυνση και η μόλυνση
ανισότητα [5]. Οικονομία, οικολογία και
δημοκρατία είναι, για την οικονομολόγο μας, αλληλένδετα και αποτελούν τη μόνη
προοπτική ανθρωπιάς και αποτελεσματικότητας [6].
Χρειαζόμαστε μια οπτική, στην οποία η
λογική και το όνειρο να μην αλληλοαποκλείονται. Μ’ αυτή την έκκληση ο Λοράν κλείνει
το βιβλίο, κι εμείς ευχόμαστε να μείνει ανοιχτό…
[Δημοσιεύτηκε
στο περιοδικό «Σύναξη» 141 (2017),
σσ. 96-98].
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Από
τις αποφάσεις της Συνόδου βλ. ιδίως «Η αποστολή», παράγρ. 6:1-6. «Εγκύκλιος»,
παρ. 15. «Μήνυμα», παράγρ. 9. Πρβλ. τα δύο αφιερώματα της «Σύναξης» στην
οικονομία: 114 (2010) και 131 (2014).
[2] Jonathan Ostry, Prakash Loungani, Davide Furceri, “Neoliberalism: Oversold?”, Finance
and Development 53.2 (2016), 38-41. Είναι χαρακτηριστικό ότι αναδημοσιεύτηκε στην
επίσημη ιστοσελίδα του ΔΝΤ: http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2016/06/ostry.htm
[3] Ben Geier, “Even the IMF now admits Neoliberalism has failed”, Fortune Finance (3-6-2016), http://fortune.com/2016/06/03/imf-neoliberalism-failing/
[4] Είναι η
εγκύκλιος Laudato si’,
την οποία η μεταφράστρια την αποδίδει ως «Δόξα σοι» (σ. 111). Στα Ελληνικά
πάντως έχει εκδοθεί ως εξής: Πάπας Φραγκίσκος, Εγκύκλιος επιστολή «Δοξασμένος να ‘σαι». Πάνω στη φροντίδα της κοινής
μας οικίας, έκδοση Ι. Συνόδου Καθολικής Ιεραρχίας Ελλάδος, 2015. Εδώ ας μου
επιτραπεί να σημειώσω ότι την παράλειψη πολλών οικολογικώς ευαίσθητων Ορθοδόξων
να συνεξετάζουν τη συμμετοχή του οικονομικού συστήματος στην οικολογική κρίση
την έχω επισημάνει στο: «Η χριστιανική νηστεία στη μετανεωτερική κοινωνία.
Ψηλάφηση των κριτηρίων», Σύναξη 133 (2015), σ. 94.
[5] Eloi Laurent, «Inequality as pollution, pollution as
inequality. The social-ecological nexus», Stanford Center on Poverty and
Inequality, http://web.stanford.edu/group/scspi/_media/working_papers/laurent_inequality-pollution.pdf
[6] Βλ. Ζαν-Πολ
Φιτουσί - Ελουά Λοράν, Η νέα
πολιτική οικολογία:
Οικονομία και ανθρώπινη ανάπτυξη (μτφρ. Σπύρος Κακουριώτης), εκδ.
Μεταίχμιο, Αθήνα 2011.
